حدود 15 سال سیاست کنترل جمعیت در کشورمان مطرح بود. در اینجا به دنبال بررسی درستی و یا غلط بودن این سیاست در آن زمان نیستیم. اما آنچه مهم می نماید آن است که اکنون بحث از تهدید نسل و آینده نگران کننده ای که در اثر محدودیت های ازدیاد نسل، به طور جدی مطرح و قابل تأمل است.
ما بر آن شدیم تا نظرات برخی از مراجع معظم تقلید و عالمان دینی را در این باره گردآوری و ارائه نماییم. آنچه در پی می آید، گزیده ای از این نظرات است.
البته به علت پیچیدگی های بسیار در صدور احکام فقهی و نیز پویایی فقه جعفری، آراء گوناگونی توسط مراجع درباره موضوع جمعیت و کنترل جمعیت صادرشده است. عده ای کنترل جمعیت را نادرست می دانند و عده ای بنابر شرایط و اقتضائات اجتماعی با رعایت حدودی، آن را جایز می شمارند، البته برخی آراء مربوط به پیش از پیروزی انقلاب اسلامی و برخی مربوط به دهه اول و دوم انقلاب است که به تفکیک ذکر خواهد شد.
حضرت امام خمینی:
امام خمینی(ره) در پاسخ به کسانی که نظر ایشان را درباره جلوگیری از رشد زاد و ولد خواسته بودند، می فرماید: «راجع به موالید، تابع آن است که حکومت چه تصمیمی بگیرد.[1] حضرت امام خمینی در پاسخ به این سوال که ایران اسلامی پذیرای چه جمعیتی می تواند باشد، می فرمایند:«مملکت ایران ۳۵ میلیون حالا می گویند جمعیت دارد. وسعتش آنقدر است که برای صد و پنجاه میلیون تا دویست میلیون جمعیت کافی است، یعنی اگر دویست میلیون جمعیت داشته باشد، در ایران به رفاه زندگی می کنند.»[2]
مقام معظم رهبری:
رهبر معظم انقلاب در گذشته رهنمودهایی مبنی بر پرداختن به افزایش جمعیت داشتند. اخیرا نیز، رهبر انقلاب در رابطه با موضوع سیاست کنترل جمعیت اشاره کردند و تأکید بر لزوم بازنگری در این سیاست کرده و می فرمایند: «در اوائل دهه هفتاد اجرای این سیاست بنابر مصالحی، صحیح بود، اما ادامه آن در سال های بعد خطا بود. بررسی های علمی و کارشناسی نشان می دهد که اگر سیاست کنترل جمعیت ادامه پیدا کند، به تدریج دچار پیری و در نهایت کاهش جمعیت خواهیم شد، بنابراین مسئولان باید با جدیت در سیاست کنترل جمعیت تجدید نظر کنند و صاحبان رسانه و تریبون از جمله روحانیون در جهت فرهنگ سازی این موضوع اقدام کنند».
هم چنین رهبر معظم انقلاب اواسط مرداد ماه سال ۹۰ در دیدار با قوای مجریه، مقننه و قضائیه در بخشی از سخنانشان به صراحت فرمودند: «من معتقدم که کشور ما با امکاناتی که داریم، می تواند ۱۵۰ میلیون نفر جمعیت داشته باشد. من معتقد به کثرت جمعیتم. هر اقدام و تدبیری که می خواهد برای متوقف کردن رشد جمعیت انجام بگیرد، بعد از صد و پنجاه میلیون انجام بگیرد».[3]
آیت الله خرازی به نقل از مقام معظم رهبری درباره کنترل جمعیت می گوید: «ایشان می فرمودند من حدس می زنم که این یک نقشه خارجی باشد و با این امر موافق نیستم و در ملاقاتی که با جناب حجت الاسلام رفسنجانی داشتم، ایشان را راجع به خطر این امر گوشزد کردم؛ ایشان گفتند این یک نظری است و دیگر گفتاری نداشتند.»
آیت الله العظمی صافی گلپایگانی:
ایشان در پاسخ به این سوال که: در وضعیت کنونی، با توجه به سوء استفاده مشرکان و مخالفان اهل بیت علیهم السلام، از طرح کنترل جمعیت، وظیفه دولتمردان، و متدینین و... به منظور تحکیم بنیان خانواده ها و حفظ بافت سیاسی و اجتماعی کشور امیرالمومنین علیه السلام چیست؟ فرمودند:
«در اسلام و تعالیم سازنده آن که همه جوانب حیات بشر را شامل است، داشتن اولاد و فرزندان متعدد مورد تشویق و ترغیب است و تا حدی تاکید شده است که حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله، به کثرت امت خود بر امم دیگر مباهاتی می فرماید؛ ثواب هایی که در تولید مثل و تربیت اولاد برای پدر و مادر مقرر شده است، به قدری جالب و عظیم است که سزاوار نیست والدین با جلوگیری در بارداری، از این همه ثواب خود را محروم سازند و آن را کنترل نمایند.»
آیت الله العظمی مکارم شیرازی:
ایشان در پاسخ به این سوال که تبلیغ و ترویج مردم مسلمان ایران در امر جلوگیری و کنترل جمعیت به عنوان یک کار فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی جامعه ایرانی در منابر و محافل دینی، شرعاً چه حکمی دارد و آیا خلاف شرع است یا خیر؟ فرمودند: «در صورتی که اهل خبره و کارشناسان متدین، مسئله کنترل و محدود ساختن موالید را یک ضرورت اجتماعی تشخیص دهند، شرعا می توان به طور موقت با آن موافقت کرد و یا در صورت لزوم به طور حساب شده از آن تبلیغ نمود. در ضمن باید توجّه داشت که افزایش نسل به عقیده هیچ کس جزء واجبات نیست و بنابراین محدود ساختن، حرام نمی باشد. در ضمن باید در موارد کنترل جمعیت، به جای افزایش کمی به سراغ افزایش کیفی رفت تا مسلمانانی عالم تر و کارآمدتر به جامعه اسلامی تحویل داده شود و عزت و عظمت مسلمین حفظ شود.»
ایشان همچنین در پاسخ به این سوال که: در وضعیت کنونی، با توجه به سوء استفاده مشرکان و مخالفان اهل بیت علیهم السلام، از طرح کنترل جمعیت، وظیفه دولتمردان، و متدینین و... به منظور تحکیم بنیان خانواده ها و حفظ بافت سیاسی و اجتماعی کشور امیرالمومنین علیه السلام چیست؟ فرموده اند:
«در تمام مواردی که کنترل موالید سبب تغییر بافت جمعیت و ضربه زدن به مبانی مکتب اهل بیت علیهم السلام می شود همه وظیفه دارند در حد توان خود جلوی این معضل را بگیرند».
آیت الله العظمی نوری همدانی:
ایشان در جایی می فرمایند: «عده ای از لحاظ این که جمعیت روی زمین به سرعت رو به افزایش می رود، چنین فکر می کنند که زمانی فرا خواهد رسید که مردم از جهات اقتصاد زندگی به مضیقه خواهند افتاد و زمین قدرت تغذیه و تأمین لوازم زندگی بشر را نخواهد داشت و لذا مردم را به جلوگیری از افزایش نسل تشویق، بلکه وادار می کنند. به علاوه، متأسفانه سقط جنین را یک عمل منطقی و موجه جلوه می دهند، ولی این عقیده همان طور که بعضی از دانشمندان هم تصریح کرده اند درست نیست؛ زیرا سطح زمین به اندازه ای وسیع است که به ۵۰۰ میلیون کیلومتر بالغ می شود و اگر آن را به طور تساوی میان جمعیت فعلی روی زمین تقسیم کنیم، به هر فردی ۵ هکتار از خشکی و تقریباً ۱۲ هکتار از دریاها می رسد. به علاوه گنج های فراوان و معادن بسیار زیادی در آن قرار داده شده است. در این صورت اگر تمام قدرت های علمی و امکانات صنعتی خود را در راه بهره برداری از این منابع خداداد به کار بیندازند، زمین می تواند چندین برابر جمعیت کنونی را به طور کامل اداره کند.»[4]
ایشان همچنین در پاسخ به این سوال که: در وضعیت کنونی، با توجه به سوء استفاده مشرکان و مخالفان اهل بیت علیهم السلام، از طرح کنترل جمعیت، وظیفه دولتمردان، و متدینین و... به منظور تحکیم بنیان خانواده ها و حفظ بافت سیاسی و اجتماعی کشور امیرالمومنین علیه السلام چیست؟ فرموده اند:
«در چنین شرایطی وظیفه پیروان اهل بیت علیهم السلام این است که با رعایت موازین شرعی و مقررات حکومت اسلامی، از امکانات خود استفاده نمایند و اجازه ندهند چنین امری واقع شود و مسئولان و رسانه ها و دانشمندان وظیفه دارند مردم را آگاه نمایند و خطر آن را برای مردم توضیح دهند».
آیت الله جعفر سبحانی:
ایشان اعتقاد دارند که کشور ما قادر به اداره 150 میلیون نفر را دارد. در این باره می فرماید:«صاحب نظران می گویند اگر در این مملکت (ایران) رودخانه ها سدبندی شود، زمین های بایر آباد گردند، از تمام زمین های زراعتی به خوبی استفاده شود، صید ماهی به صورت صحیح اداره گردد و سطح فکر مردم بالا برود، این مملکت قادر به اداره ۱۵۰ میلیون نفر خواهد بود. کشور ایران هم اکنون دچار کمبود نیروی انسانی است. در همین سال های اخیر، متجاوز از یک میلیون کارگر خارجی در نقاط مختلف کشور مشغول کار و بازار کار گرم و نیروی انسانی کمیاب بود ـ مع الوصف ـ چگونه دم از کنترل ازدیاد جمعیت می زنیم، در حالی که نیاز مبرم به نیروی انسانی داریم؟... بهتر نیست بودجه ای که در راه کنترل جمعیت مصرف می شود، در راه فراهم ساختن وسایل زندگی خانواده های فقیر مصرف گردد و به جای انسان کشی، به احیاء انسان های فقیر و بی دفاع بپردازیم؟.»[5]
هم چنین در دیدار استادان دانشگاه های علوم پزشکی سراسر کشور، شرکت کننده در طرح معرفت می فرماید: تحدید نسل نه کاری دینی و نه عقلایی است زیرا کشور ما ظرفیت ها و منابع زیادی دارد که با مدیریت درست می توانیم به کشوری قدرتمند تبدیل شویم. خانه های کم فرزند و بدون فرزند مثل زندان است و وجود فرزندان زیاد موجب شادابی خانه و خانواده است. خانه ای که در آن فرزندان زیادی هستند محیط شادی دارد و اصالت های خانوادگی آن بیشتر حفظ می شود. ایشان با اشاره به جمعیت 75 میلیونی کشور فرمود: این جمعیت قبل از انقلاب 35 میلیون بود اما اکنون که بیش از دو برابر شده است باز هم ظرفیت بیشتر جمعیت را دارد و نباید تصور شود افزایش جمعیت موجب بدبختی است. آیت الله سبحانی به وضعیت کشور چین اشاره و اظهار داشت: اگر افزایش جمعیت موجب بدبختی بود باید چینی ها فقیر و بدبخت بودند اما با مدیریت درست منابع به قدرت اقتصادی در دنیا تبدیل شده اند.[6]
آیت الله محمدتقی مصباح یزدی:
ایشان در دیدار جمعی از دبیران الهیات مدارس شهرستان تربت جام اظهار داشتند: «مخالفان در کشورهای شیعه نشین همان سیاست صهیونیست ها را در مسئله زاد و ولد دنبال می کنند، به این معنا ضمن آنکه خودشان به شدت به فکر ازدیاد جمعیت هستند، اما شیعیان را به کنترل و کاهش جمعیت ترغیب می کنند.» وی همچنین با بیان اینکه در شرایط کنونی همه ما باید خطر نفوذ وهابیت را در کشور جدی بگیریم، گفت: «اینکه اکنون می بینیم در برخی از نقاط کشور جریان وهابیت فعالیت های خود را گسترده کرده و جمعیت سنی ها در این مناطق رو به فزونی گذاشته است، اینها از جمله واقعیاتی است که ما باید به درستی عمق آنها را درک کنیم و متاسفانه برخی هم به دلیل غفلت و تدابیر غلط مسئولان کشور در امر کنترل جمعیت صورت گرفته است.»
آیت الله سید محسن خرازی:
«کثرت اولاد سبب افتخار پیامبر و تقویت مسلمانان است، همان طور که در روایات صحیح فراوان و مورد اتفاق، به این مطلب تصریح شده است. البته اگر وضعیت مسلمانان به صورتی باشد که جمعیت زیاد موجب اختلال در نظام جامعه و یا سبب به وجود آمدن مفاسد می شود، فراوانی فرزند، رجحان و برتری خود را از دست می دهد.»[7]
شهید محمد باقر صدر:
ایشان درباره جلوگیری از رشد زاد و ولد می فرمایند: «نوع و هدف های برنامه، برحسب ضرورت ها و شرایط موضوعی هر جامعه، تعیین می گردد و از آن جا که ماهیت مشکلات و مسائل، از جایی تا جایی و از زمانی تا زمانی دیگر فرق می کند، سیاست های اقتصادی هم با یکدیگر متفاوت می باشد. فلذا در ممالک پر جمعیت، اقدامات ویژه ای متناسب با شرایط اجتماعی لازم است که در ممالک کم جمعیت تجویز نمی شود. وقتی بخواهیم عقیده اسلام را درباره نظریه افزایش جمعیت (رابرت مالتوس) بدانیم، ممکن است با در نظر گرفتن نحوه اندیشه ای که اسلام در سیاست عمومی خود، درباره تحدید توالد و تناسل دارد، بر آن آگاه شویم.»[8]
شهید مطهری:
ایشان معتقد است که کنترل جمعیت نیرنگ استعماری غربیان بوده و می فرماید: «یکی از موضوعاتی که در اروپا سر و صدا راه انداخته و به همین جهت گفته اند دین به طور مطلق پایبند زندگی است و با مقتضیات و شرایط زمان تطبیق نمی کند، مسأله ازدیاد نفوس است. این مسأله، یکی دو قرن است که برای بشر مطرح است. ازدیاد نفوس از یک حد معینی را برای بشریت خطر می شمارند، لهذا پیشنهاد می کنند که جلوی موالید گرفته شود، این یک مسئله جدیدی است.
این مسئله فقط در عصر ما مطرح است و در گذشته مطرح نبود؛ چون اولاً در سابق به آن پی نبرده بودند، ثانیاً در سابق ازدیاد موالید خطری نداشت، مرگ و میر طبیعی خود به خود جمعیت را کم می کرد، ولی حالا این طور نیست. جراید و مجلات، خیلی علیه ازدیاد نفوس تبلیغ می کنند، ولی این را توجه داشته باشید که مسئله ازدیاد نفوس که اسمش را می گذارند بمب جمعیت و آن قدر هم گفته اند که یک حس تنفر از بچه در این مردم ایجاد کرده اند، در کشور ما صادق نیست. یعنی کشورهای اسلامی هنوز به حد نصاب جمعیت نرسیده اند، این یک نیرنگ استعماری است که غربیان به کار می برند. درباره ایران این طور می گویند که استعداد ۶۰ میلیون جمعیت را دارد که نان بدهد، در صورتی که اکنون حداکثر ۲۵ میلیون نفر است. اسلام هرگز جلوی راه بشر یک چیزی نگذاشته است که با مقتضیات ضروری که در زمان پیش می آید بجنگد، یعنی با ضرورت های اجتماعی و اقتصادی بشر بجنگد».[9]
شهید بهشتی:
«اگر واقعاً مطالعات کارشناسان اجتماعیِ با ایمانِ با بصیرتِ واقع بینِ همه سونگر و محاسب, به این نتیجه رسید که اگر در جامعه اسلامی تیراژ فرزندان از عدد معینی بالاتر رود جان این جامعه و هستی این جامعه و سلامت این جامعه در معرض خطر است, به راحتی می توان فتوا داد که بر این امت واجب است که میزان فرزندان را در حد معیّن نگه دارد; چون ما با نصوص اسلامی فراوان دریافته ایم که جان جامعه از جان فرد محترم تر است.»[10]
در پایان ذکر دو نکته ضروری است:
۱. کنترل خانواده و تنظیم جمعیت امری است که نه می توان صددرصد با حکم حکومتی و توسط دولت درباره آن تصمیم گیری نمود و نه مسئله ای است که صرفا بتوان برعهده خانواده ها گذاشت. در این راه باید تعاملی صحیح و منطقی صورت بگیرد و جمیع جوانب سنجیده شود.
2. از سویی حکومت بایستی توانایی اداره جمعیت و آماده سازی بسترهای مورد نیاز جهت تربیت نسلی صالح و مصلح که شایسته نام امت نبوی باشد را داشته باشد و از سوی دیگر خانواده نیز فرصت، توان، امکانات تربیت این نسل و آمادگی پذیرش مسئولیت آن را کسب کند. کنترل جمعیت در جایی معنا پیدا می کند که رشد جمعیت منفی نشود.
منابع:
1. پایگاه دفتر حفظ و نشر آثار مقام معظم رهبری.
2. پایگاه اطلاع رسانی آیت الله مکارم شیرازی.
3. پایگاه خبرگزاری حوزه.
4. پایگاه شیعه نیوز.