دیدبان: یکی از مسائلی که این روزها به عنوان یکی از دغدغه های مهم و اصلی مسئولان نظام تبدیل شده است و رهبر معظم انقلاب نیز در یک سال اخیر بارها بر لزوم توجه به آن تاکید کرده اند بحث، کاهش قابل توجه رشد جمعیت کشور و پیری جمعیت جامعه ایران در آینده است. آنچه تلاش می کنیم در این نوشتار به آن بپردازیم، نگاهی گذرا به نوسانات جمعیتی در چند دهه اخیر، به ویژه سال های بعد از انقلاب و همچنین وضعیت هرم جمعیتی کشور در سال های آینده است.

بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران و با شروع جنگ تحمیلی علیه کشور، در دهه 60 سیاست های افزایش جمعیت پی گرفته شد و میزان موالید کشور به سرعت افزایش یافت و به نرخ رشد 91/3 رسید. در دهه 60 میزان موالید به قدری زیاد بود که میانگین سنی جمعیت کشور در میانه دهه 60 به 7/21 سال رسید. که این عدد برای میانگین سنی جمعیت یک کشور، به معنای جوانی جمعیت کشور است. اما با ورود به دهه های 70 و 80، این افراد در سنی قرار گرفتند که نیازهای شان به امکانات آموزشی و رفاهی و بهداشتی زیاد شد و به تبع آن برخی از محدودیت ها و مشکلات و کمبودها نیز بوجود آمد. همه این کمبودها و همچنین وضعیت اقتصادی خاص دهه هفتاد در کشور، موجب شد تا سیاست های جلوگیری از افزایش جمعیت در دستور کار مسئولین قرار بگیرد و بعد از آن بود که رشد پرشتاب جمعیت کند شده و هر ساله میزان افزایش جمعیت کمتر از قبل می شد.

در حالی که در نیمه دهه 60 میانگین سنی جمعیت کشور به 7/21 سال رسیده بود، این عدد در سرشماری سال 1385 به 97/27 رسید و این عدد در سرشماری سال 1390 به عدد 86/29سال رسید. رسیدن میانگین سنی جمعیت کشور در سال 90 به سن نزدیک به 30 سال یعنی اینکه جمعیت کشور در حال پیری است و همین امر موجب نگرانی و دغدغه مندی جدی مسئولان نظام اسلامی درباره پیری جمعیت کشور شده است.

نرخ باروری در کشور هم اکنون 6/1 است. منظور از نرخ باروری تعداد فرزندانی است که به ازای هر زن متولد میشود. این عدد در نیمه دهه 60 حدود 6 بوده است. این در حالی است که نرخ جایگزین جمعیت 1/2 است. نرخ جایگزینی جمعیت به این معنی است که اگر به ازاء هر زن درکشور1/2 فرزند آوری اتفاق بیفتد، ‌جمعیت افزایش پیدا نمی‌کند وکاهش نیز نخواهد داشت. به این ترتیب کل جمعیت توان ترمیم و بازتولید خود را پیدا می‌کند.

همچنین گفته می شود رتبه فرزند آوری ایران در بین 224 کشور رتبه 146 است، که اسرائیل 75 پله، آمریکا 20 پله وترکیه بانرخ باروری 15/2، 32 پله بالاتر ازایران قرار دارند.

طبق سرشماری سال 1390، میزان رشد جمعیت در این سال 29/1 بوده است که این عدد نسبت به سرشماری سال 1385 که 62/1 بوده است، کاهش داشته است و در مقایسه با سال 1365 که 91/3  بوده است کاهش معناداری را شاهد بوده ایم.

ﺑﺮاﺳﺎس ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺳﺮﺷﻤﺎری ﻋﻤﻮﻣﻲ ﻧﻔـﻮس و ﻣـﺴﻜﻦ ﺳـﺎل 1385 ﺟﻤﻌﻴـﺖ ﻛـﺸﻮر حدود70 میلیون ﻧﻔـﺮ ﺑـﻮده اﺳـﺖ. ﺑـﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ ﺟﻤﻌﻴـﺖ 60 میلیون ﻧﻔﺮی ﺳﺎل 1375، ﻃﻲﺳﺎلﻫﺎی  1375 ﺗﺎ 1385 ﺳﺎﻻﻧﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺘﻮﺳﻂ حدود یک میلیون نفر ﺑﻪ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻛـﺸﻮر اﻓﺰوده ﺷﺪه است ﻛﻪ ﻣﺘﻮﺳﻂ رﺷﺪ ﺳﺎﻻﻧﻪ آن ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ 62/1درﺻﺪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ. اﻳﻦﻣﻴﺰان رﺷﺪ در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﻣﺘﻮﺳﻂ رﺷﺪ ﺳﺎﻻﻧﻪ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻛﺸﻮر ﻛـﻪ در ﻓﺎﺻﻠﻪ ﺳﺎلﻫﺎی 1365 ﺗﺎ 1375 ﺑﺮاﺑﺮﺑﺎ96/1درﺻﺪ ﺑﻮده اﺳﺖ، درﺣﺪود34/0درﺻﺪﻛﺎﻫﺶﻳﺎﻓﺘﻪاﺳﺖ. همچنین میزان رشد جمعیت در سرشماری سال 1390 نیز 29/1 درصد برآورد شده است که نسبت به سال 1385 کاهش داشته است.

متوسط رشد سالانه جمعیت کشور از سال 1355 تا 1365، 25/3 درصد بوده است. از سال 1365 تا 1370، 46/2 درصد و از سال 1370 تا سال 1375،  47/1 درصد بوده است. همچنین متوسط رشد سالانه جمعیت کشور از سال 1375 تا 1385 نیز 62/1 درصد بوده است و سرشماری سال 1390 نیز رشد جمعیت کشور را 29/1 درصد اعلام کرده است.

گفته می شود اگر روند رشد جمعیت کشور همین گونه پیش برود تا حدود 40 سال دیگر رشد جمعیت کشور منفی می شود!

به طور کلی هر چقدر هرم سنی جمعیت کشور پهن تر باشد بیانگر جوانی جمعیت در کشور می باشد. در کشور ما نیز در سال های دهه 60 هرم سنی جمعیت به همین شکل بوده است اما با گذشت زمان هرم سنی جمعیت کشور شکل استوانه ای تری به خود می گیرد که این بیانگر این است که جمعیت کشور در حال سیر کردن به سمت پیری است.

بر مبنای نتایج پیش‌ بینی جمعیت برنامه پنجم توسعه، متوسط نرخ رشد طبیعی جمعیت ایران طی دوره بیست ساله 1385 تا 1405،  05/1 خواهد بود و جمعیت کشور با افزایش حدوداً 16 میلیون نفری نسبت به سال 1385 به بیش از 87 میلیون نفر در سال 1405 خواهد رسید. این تعداد جمعیت در سال 1405 به معنای افزایش 23 درصدی نسبت به جمعیت سال 1385 است.

جمعیت زیر 15 سال از 4/18 میلیون نفر در سرشماری سال 1385 به 4/17 میلیون نفر در سرشماری سال 1390 رسیده است و پیش بینی می شود این تعداد در سال 1400 به 61/19 میلیون نفر و در سال 1405 به 74/18 میلیون نفر برسد که این تعداد در مقایسه با تعداد سال 1385 نسبت به تعداد کل جمعیت، حدود 5 درصد کاهش می یابد.

تعداد جمعیت بالقوه فعال (یعنی گروه سنی 15 تا 64 سال) در سرشماری سال 1385 حدود 49 میلیون نفر بوده است که این میزان در سرشماری سال 1390 به حدود 53 میلیون نفر رسیده است. پیش بینی می شود تا سال 1405 این تعداد به حدود 62 میلیون نفر برسد.

همچنین تعداد جمعیت سالمندان (گروه سنی 65 سال به بالا) نیز که در سرشماری سال 1385 حدود 5/3 میلیون نفر بوده است و در سرشماری سال 1390 به بیش از 4 میلیون نفر رسیده است، پیش بینی می شود در سال 1405 به بیش از 5/6 میلیون نفر برسد و حدود 8 درصد جمعیت کشور را به خود اختصاص دهد.

جمعیت جوانان 15 تا 29 سال نیز که در سرشماری سال 1385، حدود 25 میلیون نفر بوده است و در سرشماری سال 1390 به حدود 5/23 میلیون نفر رسیده است، پیش بینی می شود این تعداد در سال 1405 به کمتر از 18 میلیون نفر برسد.

یکی از نکات مهمی که در کاهش رشد جمعیت باید به آن توجه داشت این است که هرچند در سرشماری سال 1385 میران جمعیت پایین ترین گروه سنی هرم جمعیت، یعنی جمعیت 0 تا 4 سال؛ 73/5 میلیون نفر بوده است و همین عدد در سرشماری سال 1390 به 2/6 میلیون نفر افزایش یافته است. اما باید توجه داشت که این تعداد جمعیت پایین ترین گروه سنی هرم جمعیت در سرشماری اخیر نتیجه ورود سیل عظیم متولدین دهه 60 –که بیشترین موالید در آن دهه اتفاق افتاد- به سنین باروری مربوط می شود و در سال های آتی که انبوه متولدین دهه 60 به تدریج از سنین باروی خارج می شوند، جمعیت 0 تا 4 سال هم به عنوان پایین ترین گروه سنی هرم جمعیت، کاهش می یابد و و پیش بینی می شود در سال 1405 به کمتر از 6 میلیون نفر برسد.

تهدید جدی است، چه باید کرد؟

با این وجود، نکته قابل توجه و بسیار مهم این است که هر چند شاهد کاهش رشد جمعیت در سال های اخیر بوده ایم، اما اگر قرار باشد سیاست های افزایش جمعیت در دستور کار قرار گیرد بهترین برهه زمانی، مقطع کنونی است. چرا که با توجه به افزایش موالید در دهه 60، در این سال ها تعداد جوانان واقع در سنین باروی بخش قابل توجهی از جمعیت کشور را شامل می شود و بستر افزایش نرخ باروی در مقطع حاضر بسیار بیشتر از سال های آینده خواهد بود. به طوری که بر اساس سرشماری سال 1390بیش از 30 میلیون نفر از جمعیت کشور در رده سنی بین 15 تا 34 سال قرار دارند و بیش از 24 میلیون نفر از جمعیت کشور در رده سنی بین 15 تا 29 سال قرار دارند. این تنها مقطع درتاریخ جمعیتی ایران است که چنین تراکمی دراین گروه سنی دیده می‌شود و لذا اگر قرار باشد برای افزایش جمعیت تصمیمی جدی گرفته شود، مقطع کنونی بهترین زمان است. 

از سویی اگر از فرصت تعداد زیاد جوانانی که در این مقطع به سنین باروری رسیده اند برای افزایش موالید استفاده نشود، فرصت بسیار مهم کنونی از دست رفته است و بدون تردید دوره های بعدی هیچ گاه به اندازه این مقطع، حساس و قابل اهمیت نخواهد بود و لذا کاهش رشد جمعیت را شاهد خواهیم بود، چرا که تعداد جوانانی که در دوره های بعد به ویژه با توجه به سیاست های کنترل جمعیت در دهه 70 و ادامه آن روند در دهه 80، به سنین باروری می رسند، هیچ گاه به این اندازه، دروان کنونی نخواهد بود. لذا نکته اساسی و مهم در بحث دغدغه هایی که نسبت به افزایش جمعیت وجود دارد این است که هرچند، سیاست های کنترل جمعیت که در اوایل دهه هفتاد در کشور اتخاذ شد، می بایست بعد از چندین سال منتفی می شد، و کاهش رشد جمعیت و همچنین کاهش نرخ موالید در سال های اخیر تاثیرات زیادی در سوق دادن جمعیت کشور به سوی کهن سالی در سال های آینده، داشته است.

اما در عین حال از آنجایی که زمانی که کاهش رشد جمعیت و پیری جمعیت به دغدغه مهم و جدی تبدیل شده است، برهه ای است که تعداد موالید زیاد دهه 60 به سنین باروری رسیده اند، می توان با اتخاذ سیاست های صحیح افزایش جمعیت و اقناع بویژه نخبگان جامعه نسبت به این موضوع، مانع از کاهش بیش از این رشد جمعیت کشور شد و بار دیگر جهشی جدی در افزایش جمعیت کشور صورت گیرد. لکن در صورتی که سیاست های افزایش جمعیت به درستی اتخاذ نشود و تصمیم مناسبی برای کاهش نرخ رشد جمعیت گرفته نشود، در سال های آتی کشور با پیری جمعیت مواجه خواهد شد و تمرکز نسبی جمعیت بر سنین بالای 65 سالگی و سالمندی قرار خواهد گرفت.

البته به این مسئله هم باید توجه داشت، که هرچند جمعیت کسانی که در سنین باروری قرار دارند در برهه کنونی قابل توجه است، اما نباید از یاد برد که از عوامل مهمی که در کاهش رشد جمعیت در سال های اخیر موثر بوده است. افزایش چشمگیر سن ازدواج و همچنین افزایش میزان طلاق است. لذا تسهیل امر ازدواج از یک سو و آسیب شناسی چرایی جدایی زوج ها و جلوگیری از افزایش آن از سوی دیگر، از نکات بسیار مهمی است که در افزایش نرخ باروری و رشد جمعیت تاثیر زیادی دارد. به طور کلی باید گفت برای جلوگیری از کاهش بیشتر رشد جمعیت، نرخ باروری جامعه که در حال حاضر 6/1 است، باید حداقل تا 1/2 افزایش پیدا کند تا به نرخ جایگزین جمعیت برسد. این در حالی است که برای رسیدن به جمعیت 150 میلیونی، بدون تردید نیاز به افزایش نرخ باروی به عددی بیشتر از 1/2 است.