محمد احمدی، کارشناس ارشد تغذیه، مسئول کارگزوه تغذیه انجمن تحقیقات طب سنتی
مقدمه:
دیابت یکی از بیماری های مزمن متابولیک است که شیوع آن در سنین مختلف رو به افزایش است. ابتدا به بیان انواع مختلف آن و علائمش می پردازیم:
الف) دیابت نوع 1: بیشتر در سنین کودکی رخ می دهد و بیماران در زمان تشخیص معمولاً لاغر، تشنه، پرادرار و یا دارای کاهش وزن شدید هستند. در این گروه، پانکراس (لوزالمعده) اصلاً انسولین ترشّح نمی کند یا اینکه مقدار بسیار کمی ترشح می کند، و نیازمند دریافت انسولین خارجی هستند.
ب) دیابت نوع 2: بیش از 90% مبتلایان به دیابت را شامل می شود و معمولاً قبل از تشخیص، یک دوره طولانی چاقی و بی تحرّکی وجود داشته است. اختلال اصلی در این نوع دیابت، مقاومت انسولینی یا جواب ندادن سلّول ها به انسولین می باشد. به همین علّت، در اوایل بیماری ممکن است انسولین بیمار حتّی از حدّ طبیعی هم بالاتر باشد. البته اگر این افراد سبک زندگی خود را اصلاح نکنند، احتمال دارد بیماری آنقدر پیشرفت کند که نیازمند به تزریق انسولین خارجی شوند.
ج) دیابت بارداری: 7% کل زنان باردار را درگیر می کند و اضافه وزن داشتن پیش از بارداری، افزایش وزن زیاد حین بارداری و بی تحرّکی از عوامل خطر آن است. معمولاً (در 90% موارد) بعد از بارداری بهبود یافته و البته احتمال بروز دیابت نوع 2 در این افراد در آینده بیشتر است.
د) سایر انواع دیابت: شیوع بسیار کمتری نسبت به موارد قبلی دارند.
ملاک تشخیص دیابت:
ملاک تشخیص دیابت بر اساس اختلال در دو نوبت آزمایش قند (گلوکز) خون ناشتا یا بعد از غذا یا اختلال در سطح هموگلوبین A1C می باشد.
|
|
سطح طبیعی
|
پیش دیابت
|
دیابت
|
|
قند ناشتا (FPG)
|
<100mg/dl
|
100-125
|
≥126
|
|
قند 2 ساعت بعد از غذا
|
<140mg/dl
|
140-199
|
≥200
|
|
قند درازمدّت (HB A1C)
|
<5.7%
|
5.7-6.4%
|
≥6.5%
|
- افرادی که در مرحله پیش دیابت هستند، معمولا با ورزش و اصلاح تغذیه به راحتی می توانند سطح قند خون خود را به حدّ طبیعی بازگردانند. امّا اگر سبک زندگی خویش را اصلاح نکنند، به زودی شاهد بروز دیابت خواهند بود.
اصلاح سبک زندگی در پیشگیری از دیابت:
عوامل اصلاح پذیر سبک زندگی برای کاهش قند خون و پیشگیری از صدمات جبران ناپذیر دیابت کنترل نشده:
1. تغذیه مناسب:
- به حدّاقل رساندن مصرف غذاهای بی خاصیّت و بلکه مضر: نوشابه، سس مایونز، سوسیس و کالباس، غذای کنسروی و مانده و فریزری، غذاهای حاوی مواد نگهدارنده.
- آرام خوردن غذا، خوب جویدن، پیش از سیری کامل دست از غذا کشیدن، عدم مصرف مایعات همراه غذا و تا یک ساعت بعد از آن، اندکی پیاده روی آرام بعد از غذا.
- در مورد قند داشتن مواد غذایی مختلف، تصوّرات نادرستی دربین مردم وجود دارد. باید بدانید که مواد غذایی در 6 گروه اصلی طبقه بندی می شوند: نان و غلّات، میوه ها، سبزی ها، گوشت ها و جانشین های آن، شیر و لبنیّات، چربی ها.
- انرژی مورد نیاز روزانه ما از طریق 3 درشت مغذّی کربوهیدرات ها، پروتئین ها و چربی ها تأمین می شود. تنظیم دریافت انرژی (یعنی به اندازه نیاز دریافت کردن نه بیش از حد) در درمان و کنترل دیابت مهم تر و مؤثرتر از کاهش دریافت خودسرانه قند است.
- کربوهیدرات ها یا قندها به دو دسته ساده و پیچیده تقسیم می شوند. قند خون بعد از مصرف کربوهیدرات های ساده به سرعت افزایش یافته و در عین حال سریعاً نیز افت می کند. امّا سرعت جذب کربوهیدرات های پیچیده، پروتئین ها و چربی ها کندتر است و درنتیجه قند خون با سرعت ملایم تری افزایش می یابد و مدّت نسبتاً طولانی تری بالا می ماند. فرد دیابتی باید در رژیم غذایی خود، قندهای پیچیده را جایگزین قندهای ساده (مانند قند و شکر، شکلات، کیک ها و شیرینی های تهیّه شده از آرد تصفیه شده، نان و برنج سفید و بدون سبوس، سیب زمینی زیاد) کند.
- تغییر الگوی غذایی به سمت دریافت نان سبوسدار، برنج پخته شده همراه سبوس و حتّی بیسکویت از نوع سبوسدار توصیه می شود. فرد دیابتی باید یک سبوسدان به همراه داشته باشد و پودر آن را روی غذاهای مصرفی بپاشد و بدین طریق سبوس ازبین رفته مواد غذایی در صنعت را جبران کند.
- البته دریافت بیش از حد سبوس نیز توصیه نمی شود. دریافت در حدود یک قاشق مرباخوری در هر وعده کافی است. مصرف زیاد آن باعث بروز نفخ، دل پیچه، اسهال و نیز تداخل در جذب ریزمغذی هایی مانند آهن، منیزیم و کلسیم می گردد.
- بیشترین میزان کربوهیدرات مصرفی (که قند خون را بالا می برد) در همین گروه نان و غلّات وجود دارد و بنابراین کنترل مصرف آن ها ضروری است.
- پختن برنج با سبزیجات و حبوبات هم به تکمیل پروتئین مصرفی و هم به تنظیم قند خون کمک می کند.
- سبزی ها به دو گروه سبزی های نشاسته ای و غیر نشاسته ای تقسیم می شوند. سبزی های غیر نشاسته ای محدودیت ندارند؛ چون قند بسیار جزئی داشته و در عوض حاوی فیبرند که به کاهش قند خون کمک می کند. مثل سبزی خوردن، کاهو، کرفس، اسفناج و....
- امّا در مصرف سبزی های نشاسته ای باید همانند غلّات عمل کرد و از مصرف بیش از حد آن ها پرهیز کرد. مانند سیب زمینی.
- تمامی میوه ها قند دارند که البته نوع و میزان آن بسیار متفاوت است. پس اعتدال در مصرف آن ها مفید است و هر میوه باید در فصل خود و بصورت تازه مصرف گردد. همچنین میوه ها و سبزی ها حاوی فیبر، ویتامین ها و املاح فراوانند که برای بدن ضروری بوده و در حفظ سلامتی و نشاط پوست و مو تأثیرگذارند.
- گروه شیر و لبنیّات قند نسبتاً کمی دارند که مصرف روزانه آن ها اثر حادّی روی قند خون ندارد و بلکه مصرف به اندازه آن ها به تنظیم قند خون نیز کمک خواهد کرد. (با توجّه به طبع فرد و استفاده از مُصلحات)
- گروه گوشت و جانشین های آن و نیز چربی ها فاقد قند هستند. امّا مدیریت مصرف آن ها در سلامت قلب و عروق و چربی خون (که در افراد دیابتی مهم است) ضروری می باشد. جایگزین کردن گوشت گوسفند، ماهی، بوقلمون و دیگر پرنده ها به جای گوشت گاو، گوساله، مرغ و تن ماهی به بهبود سلامت عمومی بدن کمک می کند. استفاده از روغن زیتون و کنجد به جای سایر روغن های نباتی و نیز کاهش کل روغن مصرفی در بهبود اختلالات چربی خون و سایر بیماری های متابولیک مؤثر است.
- از جانشین های گوشت (حاوی پروتئین با کیفیت و آهن و روی) می توان به تخم مرغ، حبوبات و مغزها اشاره کرد. مصرف روزی یک عدد تخم مرغ عسلی (نیمبرشت) بدون روغن، خون صالح در بدن تولید می کند. حبوبات نیز حاوی فیبر بالایی هستند که در کاهش قند خون مؤثر است و در قسمت غلّات گفته شد که ترکیب آن ها با غلّات مثل لوبیاپلو یا عدسی و نان به تنظیم قند خون کمک می کند. مغزهایی مثل بادام، پسته، فندق و گردو نیز حاوی اسیدهای چرب ضروری بدن بوده که دریافت متعادل آنها نه تنها باعث افزایش چربی خون نمی شود؛ بلکه به کاهش آن نیز کمک می کند. همچنین به تقویت مغز و سلامت استخوان ها منجر می شود.
2. فعّالیّت بدنی:
این کار چندین فایده دارد؛ ازجمله این که می تواند باعث کاهش وزن، جلوگیری از زیاد شدن بی رویّه وزن، کاهش خطر بروز دیابت نوع 2، عملکرد صحیح دستگاه قلبی عروقی، حفظ نشاط و شادابی، کاهش قند خون و کاهش نیاز به داروها گردد.
همانطوری که در مقدّمه ذکر شد، اختلال اصلی در دیابت نوع 2، مقاومت به انسولین است. انسولین مانند کلید قفل درب سلّولهاست. برای این که آذوقه های سلّول (یعنی قند، پروتئین و چربی) به داخل آن بروند، نیازمند حضور این کلید قفل (یعنی انسولین) می باشند. حالا یکی از کارهایی که می تواند درب سلّول ها را باز کند و از ماندن قند داخل خون (افزایش قند خون) و عوارض متعدّد آن پیشگیری کند، فعّالیّت بدنی است. برای این که عادت کنید، از میزان کم شروع کنید و به تدریج به این حد برسانید: فعّالیّت هوازی متوسّط به میزان حداقل 30 دقیقه و با تکرار 5 روز در هفته (یعنی 150 دقیقه در هفته) یا فعّالیّت های شدیدتر هوازی به میزان 30 دقیقه و با تکرار حداقل 3 روز در هفته (یعنی 90 دقیقه در هفته).
- برای افرادی که امکان هست: استفاده از دوچرخه یا پیاده روی به جای اتومبیل و موتور، نرمش منظّم صبحگاهی، فعّالیّت هایی مثل باغبانی و استخر غیر آلوده.
- ورزشهای داخل رختخواب و خوابیده جهت افراد با مشکلات مفاصل مثل رکاب زدن به صورت درازکش به پشت.
3. پرهیز از مصرف الکل و مواد مخدّر:
ترک هرچیز ناپسندی که تبدیل به عادت شده است، دشوار بوده و حتّی یکباره انجام دادن آن موجب بیماری است. اگر از الکل، سیگار، قلیان یا دیگر موارد استفاده می کنید، به مرور میزان آن را کم کنید.
4. استفاده از هوای مناسب:
تهویه مناسب محل کار و زندگی، قرار گرفتن در معرض آفتاب مستقیم، رفتن به محیط هایی با هوای تمیز مثل باغ، جنگل، کنار رودخانه یا پارک و استشمام هوای پاکیزه و پراکسیژن در بهبود عملکرد اندام های حیاتی بدن مانند قلب، کبد و مغز و درنتیجه حفظ شادابی و آرامش روانی تأثیرگذار است.
5. اصلاح خواب و بیداری:
خواب به میزان کافی و با کیفیت مناسب در حفظ سلامتی و رفع بیماری مؤثر می باشد. حداقل 6 ساعت خواب شبانه (بهترین زمان خواب از ساعت 10 شب تا 4 صبح می باشد) و در نتیجه بیداری سحر و بین الطّلوعین و اندکی استراحت میانه روز (در ساعت منتهی به ظهر) در بهبود هضم و جذب غذا و در نتیجه تنظیم قند خون و هورمون های بدن کمک شایانی می کند.
6. دفع کافی و صحیح مواد زائد از بدن:
مواد زائد انباشته شده در بدن که از اضافات هضم های چهارگانه، آلودگی هوا، سموم کشاورزی، مواد نگهدارنده، داروهای شیمیایی و..... ایجاد می شوند؛ باید از طریق دفع مدفوع، ادرار، تعریق، مو، ناخن و راههای دیگر از بدن خارج شوند. در غیر این صورت باعث فرسایش اندام های بدن مثل کبد و کلیه شده و بر شدّت بیماری می افزایند. از باب نمونه برای رفع یبوست می توان این اقدامات را اجرا کرد: پیاده روی، حرکت دوچرخه زدن با پاها بصورت درازکش، مالش روغن زیتون بر روی شکم، مصرف روغن زیتون شب پیش از خواب و خاکشی و آب جوش صبح ناشتا، انجیر و آلوی خیسانده در آب ناشتا، سبزی و میوه تازه فصل در بین وعده ها.
7. آرامش روحی و روانی:
انجام فرائض عبادی و انس با دعا و قرآن و تدبّر در آیات خدا می تواند استرس، اضطراب و افسردگی را از بین برده و ازطریق افزایش قدرت ایمنی بدن به دفع بیماری ها ازجمله دیابت کمک کند.
8. محافظت از کبد و کلیّه ها (دو عضو حیاتی در دیابت):
پرهیز از درهم خوری و خوردن غذاهای متنوّع در یک وعده، خوردن غذای جدید قبل از هضم شدن غذای قبلی، نوشیدن آب سرد ناشتا و بعد از حمّام و جِماع(همبستری)، مداومت بر خوردن غذاهای غلیظ و دیرهضم مثل گوشت گاو، سوسیس و کالباس، جگر و قلوه، پاچه و نان و برنج بدون سبوس.
همچنین ماساژ مناسب و ملایم کمر و ناحیه کبد و کلیّه ها با روغن های مناسب مزاج فرد در تقویت این دو عضو شریف کمک کننده است.
9. داروهای گیاهی:
دسته بزرگی از داروها در طبیعت وجود دارند که هرکدام مجموعه کاملی از مواد مؤثره برای بهبود دیابت می باشند. این داروها می توانند در کنار سایر تدابیر گفته شده، با تقویت کبد، کلیّه، پانکراس و سایر اندام های بدن، تولید انسولین را تنظیم کرده، حساسیت سلول ها به آن را افزایش داده و باعث کاهش قند خون و کنترل عوارض ثانویه دیابت مانند بیماری های قلبی عروقی، بیماری های چشمی، نارسایی کلیوی، پای دیابتی و .... شوند.
در این قسمت به چند نمونه از این ها اشاره می کنیم. البته مصرف هر کدام از این داروها به صورت سرخود و بدون تجویز پزشک می تواند عوارض مختلفی از شدت کم تا خیلی شدید به همراه داشته باشد:
- پودر دیابت: نافع در دیابت نوع 1 و 2 و دیابت بارداری.
اجزای دارو: برگ گزنه، تخم شنبلیله، کلپوره، درمنه، ریشه باباآدم (از هرکدام 4 واحد)، تخم گشنیز (1 واحد).
شیوه ساخت دارو: اجزا را نیم کوب کرده و در ظرف دربسته نگهداری کنید.
زمان و مقدار مصرف: روزها نیم ساعت پیش از صبحانه و شب ها پیش از خواب، یک قاشق غذاخوری از پودر را در یک و نیم لیوان آب به مدّت 10 دقیقه روی حرارت ملایم بجوشانید تا یک لیوان باقی بماند. سپس دارو را صاف کرده و نیم گرم میل کنید.
ملاحظات: پس از مصرف دارو ممکن است در 20 روز نخست، قند خون ناشتا افزایش پیدا کند؛ درصورتی که حال عمومی بیمار بهتر شده باشد. باید مصرف دارو را ادامه داد؛ بعد از 45 روز دوباره قند خون کاهش خواهد یافت.
در صورتی که دیابت ناشی از عوارض نفسانی باشد، بهتر است مصرف دارو با مُنضج سودا همراه شود.
- بعضی از مفردات دارویی مؤثر در کاهش قند خون: اسفرزه، برگ اکالیپتوس، ریشه ختمی، برگ زیتون، سیر، دانه شنبلیله، تخم کتان(برزک)، دانه کدوتنبل، کرفس، برگ گردو، کنگر فرنگی، برگ و تخم گشنیز، ریشه باباآدم، کندر، یونجه، انار، برگ درخت انجیر، پرسیاوش، سرکه، خرفه، درمنه، سماق، شوید، عناب، فلوس، حنظل.
این مفردات به اشکال مختلف جوشانده، عرق یا پودر داخل کپسول مصرف می شوند. ولی با توجّه به طبیعت متفاوت این داروها و نیز انواع دیابت گرم و سرد، تشخیص بهترین دارو و میزان مصرف آن برای هر فرد به عهده پزشک است.