شب‌های ماه مبارک رمضان در مسجد لولاگر محفل ذکر و موعظه با موضوع«مبانی تربیت سلوکی فقیه عارف آیت‌الله پهلوانی» شامل شرح کلمات اخلاقی و عرفانی این عالم ربانی در کتاب «عید وصال»، برقرار است. این جلسه که به همت «هیات رهپویان آل طاها(ع)» و «هیات کریم آل طاها(ع) کانون دانش‌پژوهان نخبه» برگزار میشود، تا پایان ماه مبارک رمضان ادامه خواهد داشت. متن پیش رو حاصل سخنرانی جلسه پنجم از این سلسله جلسات است:
بسم الله الرحمن الرحیم
الحمدلله الذی هدانا سبل السلام و نهانا عن اتباع خطوات الشیطان و الصلاه و السلام علی افضل من دعا الی سبیل ربه بالحکمه و الموعظه الحسنه سیدنا ونبینا ابی القاسم المصطفی محمّد صلی الله علیه و علی اهل بیته الطیبین الطاهرین المعصومین المکرمین و اللعن الدائم علی اعدائهم اجمعین من الان الی قیام یوم الدین.
الهی هب لی کمال الانقطاع الیک و انر ابصار قلوبنا بضیاء نظرها الیک حتی تخرق ابصار القلوب حجب النور فتصل الی معدن العظمه و تصیر ارواحنا معلقه بعز قدسک الهی واجعلنی ممن نادیته فاجابک و لاحظته فصعق لجلالک فناجیته سرا و عمل لک جهرا.
کلام ما به اینجا رسید که عرض کردیم هم مرحوم آیت الله پهلوانی (رضوان الله تعالی علیه) و هم مشایخ سلوکی ایشان، قبل از ماه مبارک رجب توجه می دادند به ماه مبارک رمضان و عرض کردیم که مبنای این توجه دادن قبل از ماه مبارک رجب به ماه مبارک رمضان، یکی دعای هلال ماه مبارک رجب هست که " اللَّهُمَّ بَارِكْ لَنَا فِي رَجَبٍ وَ شَعْبَانَ، وَ بَلِّغْنَا شَهْرَ رَمَضَانَ " و یکی هم خطبه شعبانیه رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم). تا اینجا را جلسه قبل بحث کردیم. وعده دادیم که این جمله " بَلِّغْنَا شَهْرَ رَمَضَانَ" را توضیح بدهیم.
معنی بَلِّغْنَا شَهْرَ رَمَضَان
این که در دعای هلال ماه رجب هست "بَلِّغْنَا شَهْرَ رَمَضَانَ"(یعنی ما را به ماه مبارک رمضان برسان)، استادمان مرحوم آیت الله پهلوانی (رضوان الله تعالی علیه) پیرامون معنای آن دو احتمال دادند و بعد هم فرمودند که احتمال دوم قوی تر به نظر می رسد.
احتمال اوّل این است که وقتی در دعای هلال ماه رجب گفته می شود "بَلِّغْنَا شَهْرَ رَمَضَانَ" یعنی ما عمرمان به پایان نرسد و زنده بمانیم و به ماه مبارک رمضان راه پیدا کنیم. فرمودند: "مراد تنها، زنده بودن و بهره وری صوری [ظاهری]، از شب و روز آن ماه به روزه داری و عبادات و دعا و غیره باشد." این یک احتمال است. امّا احتمال قوی تر و بالاتر را اینگونه فرمودند که: "رسیدن به نتایج عبادات و روزه و درک شب قدر و نیل به غرض غائی خلقت است." بعد ایشان در رابطه با اینکه این احتمال قوی تر هست، می فرمایند که "احتمال دوم شایسته تر به نظر می رسد. علتش چیست؟ زیرا هرکس به حساب ظرفیت و ایمانش میتواند از مقصد عالی انسانیت بهره مند شود." پس بَلِّغْنَا شَهْرَ رَمَضَان (ما را به ماه مبارک رمضان) برسان. چرا؟ چون ما از ضیافت الهی، از راهیابی به غرض غائی خلقت و دریافت مدال کمال عبودیت، بهره مند شویم.
لزوم آمادگی جسمانی برای ورود به ماه رمضان
بحث دیگری در رابطه با ماه مبارک رمضان مطرح هست. ایشان کلامی دارند در رابطه با پیدا کردن آمادگی جسمانی برای ورود به ماه مبارک رمضان و بهره بردن از اعمال ظاهری. ما این را باید به تفصیل توضیح بدهیم. جهت اینکه لازم است تا این بحث را به تفصیل مطرح کنیم، در پایان عرض خواهیم کرد.
یکی از وظایف مهم ظاهری ماه مبارک رمضان، روزه گرفتن است. روزه گرفتن، آمادگی جسمانی می طلبد. اگر کسی بیمار باشد، آمادگی جسمانی نداشته باشد، نمی تواند این وظیفه مهم ظاهری ماه مبارک رمضان را انجام دهد. وقتی نتوانست انجام بدهد، در نتیجه آن بهره کامل را از این عمل عبادی و مهم این ماه نمی برد. لذا قبل از ماه مبارک رمضان، اولاً باید اگر مشکلی دارد درمان کند و اگر مشکلی هم ندارد مراقبت کند که با مشکلی مواجه نشود. چرا؟ که بتواند روزه بگیرد.
آمادگی جسمانی برای سالک، اختصاص به ماه مبارک رمضان ندارد. بلکه برای انجام همه اعمال ظاهری، سالک نیازمند به آمادگی جسمانی و سلامتی بدنی است. اگر پا درد شدیدی داشته باشد، نمیتواند ایستاده نمازش را بخواند. ناراحتی های دیگری داشته باشد، ممکن است از تهجد شبانه باز بماند و همین طور دستورالعمل هایی که به سالک می دهند. سالک در زندگی و بندگی، نیازمند به بدن سالم هست. عقل و نقل هم روی این لزوم تندرستی صحّه گذاشته اند. عقلاً لازم هست، شرعاً واجب.
نمونه هایی از توجّه سالکان به سلامتی جسم
مرحوم آیت الله پهلوانی (رضوان الله تعالی علیه) به قدری به سلامتی جسمانی شاگردان خودشان توجه داشتند که وقتی میخواستند دستور دوام طهارت را بدهند که انسان تلاش کند دائم الوضوء باشد (که حالا این یک موضوعی است که مفّصل باید در رابطه با آن بحث کنیم) همان جا این توجه را می دادند که "اگر می خواهید به این مستحب عمل کنید که آب وضوی خودتان را خشک نکنید، تا وقتی که دست شما خشک نشده، آستین دست تان را پایین نیاورید. چون این لباس شما مرطوب می شود و وقتی مرطوب شد، در آینده مبتلای به استخوان درد می شوید."! ایشان اینقدر به مسئله سلامت جسمانی توجّه می داد. یا نسبت به بعضی که تازه پا دردی سراغ شان آمده بود، می فرمودند که "وقتی شما برای قضای حاجت می روید، وقتی که طهارت گرفتید، با یک حوله ای یا دستمالی حتماً خودتان را خشک کنید. چون اگر این کار را نکنید، در آینده استخوان درد و پا درد شما تشدید می شود." حالا عرض خواهیم کرد که چرا این بحث را ما الان داریم به تفصیل عرض می کنیم.
بارها ایشان گله می کردند که "چرا یک فضای مناسبی برای نمازگزاران نماز جمعه تهران فراهم نشده!؟" چون در آن زمان مردم زیر برف و باران می نشستند. آب از کنار سجاده و زیر پای این ها رد میشد و مردم نماز می خواندند. ایشان از این مسئله خیلی ناراحت بود! می فرمودند که اینها در آینده مبتلای به استخوان درد خواهند شد.
یا نسبت به افطار ماه مبارک رمضان به بنده فرمودند که: "هر وقت خواستید افطار کنید با شیر گرم افطار کنید. چون بدن آمادگی جذب کلسیم دارد و شیر بهترین ماده ای است که بدن میتواند جذب کند." همین مطلبی که ایشان فرمودند، ریشه روایی دارد. گشتم و روایتش را پیدا کردم که ببینید اینها چطور به مرّ روایات عمل می کردند حتی در مورد یک توصیه به خوردن شیر در ابتدای افطار! روایت از امام صادق (صلوات الله و سلامه علیه) هست از پدران بزرگوارشان که نقل فرمودند که: "انّ علياً (عليه السلام) کان يَستحِبّ أن يُفطر علي اللّبَن". امیر المؤمنین دوست داشتند که افطارشان با شیر باشد. پس ببینید انسان برای باز کردن روزه خودش هم آن بهره جسمانی خود را می برد و هم تأسّی به مولا امیرالمومنین(صلوات الله و سلامه علیه) کرده. یا استادمان به شاگردان شان پیرامون دختران یا همسران بعضی از آنها که دچار ضعف جسمانی بودند، توصیه می کردند که حتماً شیر را با کاکائو مخلوط کنند و ضعف جسمانی را برطرف کنند.
یا مثلاً در مورد مرحوم آیت الله جعفری (رضوان الله تعالی علیه). اینها را عرض می کنم که بدانید فقط مربوط به این بزرگوار نبوده، بلکه آنهایی که اهل سلوک بودند، اینطور بودند. مرحوم آیت الله جعفری (رضوان الله تعالی علیه) اکتفای به مسواک زدن تنها نمی کردند. هم مسواک می زدند، هم خلال می کردند؛ و در خلال کردن هم می فرمودند که: "این خلال هایی که الان در دکان ها هست و یک نوک سوزنی دارد، اینها مضرّ برای لثه های انسان است. چون تیز است و گاهی به لثه می خورد و لثّه را خون می اندازد." از یک خلال های خاصّی استفاده می کردند که سر اینها تیز نبود. به قدری به این مسئله اهمیت می دادند که در این دو سال آخر عمرشان که در بیمارستان بودند و به هوش آمدند با همان اشاره به بنده فرمودند که مسواک من را بیاوردید. مسواک شان را آورده بودند و به هوش که آمدند مسواک خودشان را می خواستند. خلال دندان هم جزء برنامه هایشان بود.
خب، همین ریشه روایی دارد. حالا ماها نفهمیدیم، کسی هم نبود که دوران جوانی و نوجوانی به ماها بگوید. دندان های خود را از دست دادیم. اما شماها که الان جوانید خوب است این ها را بدانید. این روایت دارد که از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلّم) که فرمودند: "مَن إستعمَل الخشبتین أمن مِن عذاب الکَلبتَین" کسی که دو تا چوب را استفاده کند (یک چوب ناظر به همان مسواکهای چوبی است و یکی هم خلال است) از رنج انبردست که این دندان را می خواهند بکشند، آسوده خاطر خواهد بود. کلبتین همین انبردست را می گویند. یعنی دیگر نیاز نیست که دندانش کشیده بشود، مگر این که حالا آن مسائل وراثتی و این چیزها باشد. لذا ایشان تا آخر عمرشان تمام دندانهایشان دندانهای طبیعی بود. ایشان در عمر نود ساله دندان مصنوعی نداشت!
یکی از دیگر از چیزهایی که ایشان رعایت می کردند که مرّ روایات هست این بود که وقتی در بیمارستان، ایشان خواستند که محاسن خودشان را شانه بزنند، یک نفر که آنجا ایستاده بود، شانه خودش را در آورد و به ایشان داد. ایشان نپذیرفتند و این را خواندند که: " ثلاثةٌ ليس لها إشتراك المشط و المنديل و السّواك" حالا بعضی ها گفتند که این روایت هست و بعضی گفتند که نیست. معنیاش این است که: "سه چیز هست که شراکت بردار نیست و باید اختصاصی باشد. شانه ، حوله و مسواک" همه اینها را رعایت می کردند.
یا مرحوم آیت الله آقا میرزا جواد آقای ملکی تبریزی (رضوان الله تعالی علیه) در کلمه 35 کتاب "باده گلگون" می فرمایند که: "افراط در صرف لحوم و گوشت ها موجب قساوت است و تفریط آن مورث قوّه غضبیّه." یعنی اگر گوشت لازم به بدن نرسد، قوّه غضبیّه انسان را تحریک می کند. بد نیست دولتی ها این را بشنوند و واقعاً یک فکری بکنند. اینها در جامعه ناهنجاری ها ایجاد می کند. بعد مرحوم میرزا می فرمایند که: "آنچه میزان عدالت است این است که تَرک را از سه روز نگذراند." یعنی شخص در ظرف سه روز، حتماً گوشت بخورد، گوشت نخوردنش بیش از سه روز نشود. "و صرف را در شبانه روزی دو دفعه نکند." یک روز هم دو بار گوشت نخورد. "بلکه گاهی هر دو را ترک کند." یعنی بعضی از روزها گوشت نخورد که نه مبتلای به قساوت بشود و نه مبتلای به تحریک قوّه غضبیّه. این در مورد مرحوم آیت الله پهلوانی مرحوم آیت الله جعفری و مرحوم آیت الله میرزا جواد آقا ملکی که همه اینها از افرادی هستند که در این مکتب سلوکی تربیت شده اند.
مرحوم آقای بهجت (رضوان الله تعالی علیه) در مسیر حرم به منزلشان بنده را دیدند. گفتند که: "شما چرا رنگتان زرد شده است؟" عرض کردم: "من خبر ندارم." فرمودند که: "اگر از خوف خداست که خیلی خوب است، اگر از بیماری و اینطور مسائل است که باید یک فکری بکنی." عرض کردم که: "چه کار کنم؟" فرمودند که: "کباب بخور"! خب، کباب و این طور چیزها با شهریه طلبگی، خیلی جور در نمی آید. ما در دلمان همین اشکال را به ایشان کردیم که با شهریه اینقدر پایین، ایشان توصیه به چنجه و کباب برگ و این چیزها می کند! در طول مسیر که ایشان را همراهی کردم و به منزلشان رسیدیم، ایشان هیچ چیزی نگفتند. وقتی رسیدیم، همین طور که کلید را انداختند که در را باز کرده و خداحافظی کنند، فرمودند که: "البته کسی نگوید که حالا پول نداریم کباب بگیریم! نه همین دو سه تکه گوشتی که در خورشت می اندازید را روی آتش بو بدهید و بخورید. این مشکل را حل می کند." بعد انجام دادیم و برطرف شد.
این هم خودش باز روایت دارد. از همین رو من عرض میکنم که این مکتب تربیتی ای است که بر اساس قرآن و عترت شکل گرفته و ریشه در ثقلین دارد. خود معصومین(علیهم السّلام) به حال جسمانی اصحاب خودشان توجّه میکرده اند. روایت را خوب دقّت کنید. روایت این است که: "عن موسي بن بکر قال لي ابوالحسن يعني الاول: ما لي أراک مصفرّا. فقلتُ له: و عکُ اصابَني. فقال لي: کُلِ اللّحم. فأکلتُهُ ثمّ رآني بعد جمعةٍ و أنا علي حالي مصفرا. فقال لي: ألَم آمرکَ بِأکلِ اللّحم؟ قلتُ: ما أکلتُ غيره منذ أمرتني. فقال: و کيفَ أکلتَه؟ قلتُ: طبيخا. فقال: لا، کُلهُ کبابا. فأکلتُه. ثم أرسلَ إليّ فدعاني بعد جمعةٍ و إذا الدَمُ قد عادَ في وجهي. فقال: الآن نعم."
منظور از ابوالحسن الاول (علیه السلام) امام کاظم (صلوات الله و سلامه علیه) است. "حضرت با موسی بن بکر رو به رو شده و فرمودند: چرا رنگ شما زرد است؟ او می گوید: یک بیماری هست که سراغ من آمده است. حضرت می فرمایند: گوشت بخور. میگوید من گوشت گرفتم و خوردم و بعد از یک هفته، باز حضرت من را دیدند و متوجه شدند که این زردی هنوز هست! فرمودند: نگفتم که گوشت بخور؟ (ببینید تعبیر به امر هم هست. یعنی انسان همانطور که نماز می خواند، روزه می گیرد، نسبت به جسم خودش هم دستور و فرمان دارد.) گفتم: از وقتی شما گفتید گوشت بخور من اصلاً چیز دیگری نخوردم. همه اش گوشت خوردم. حضرت فرمودند: بگو ببینم چطور این گوشت را خوردی؟ گفتم: طبخش کردم. در آب پختم و خوردم. فرمودند: نه، اینطور فایده ندارد. این را باید روی آتش ببری کباب کنی و بخوری. لذا من رفتم همین کار را انجام دادم. (باز امام کوتاه نمی آید) بعد از یک هفته دیگر حضرت کسی را نزد من فرستاد. در آن موقع دیگر خون در صورت من آمده بود، زردی رفته بود و صورت من دیگر سرخ شده بود. امام که من را دیدند فرمودند: حالا درست شد."
پس ببینید مسئله توجه کردن به جسم و سلامتی جسمانی خیلی مهم است. خدا رحمت کند استاد بزرگوارمان مرحوم آقای پهلوانی را. در یک جلسه ای فرمودند که: "اگر کباب آوردند بخورید. منتها یک سیخ آن را بخورید. دو سیخ آن را نخورید. که هم کباب خورده باشید و هم آن ابتلای به قساوت و اینها دامن گیر شما نشود."
مقدس بازی ممنوع!
مورد دیگر در مورد علامه طباطبائی (رضوان الله تعالی علیه) است. این را مرحوم آیت الله جعفری نقل می کردند. میفرمودند که: "مرحوم آقای شمس، مرحوم علامه را دعوت کرده بودند و یک سوری آماده کرده بودند. بنده و آقای پهلوانی را هم ایشان دعوت کرده بود چون ما دیگر طفیلی مرحوم علامه بودیم. وقتی که سفره پهن شد، آقای شمس چند نوع غذا درست کرده بود از جمله ماهی. آقای شمس با دست های خود این تیغ های ماهی را می گرفت و می ریخت روی برنج علامه. من هنوز صدای مچ مچ مرحوم علامه در گوشم هست."من از مرحوم آقای جعفری پرسیدم که: "ایشان نمی گفتند که نریز؟" فرمودند: " نه، همینطور می ریخت روی برنج علامه" عرض کردم چرا؟ فرمودند: " چون میزبان از صبح روز قبل رفته و خرید کرده و غذا درست کرده. تشکر از میزبان این است که غذایی که درست کرده، انسان آن را میل کند. ایشان بخاطر تشکر از میزبان نمی گفت نریز." ببینید سالک تربیت شده مکتب اهل بیت این است. اینها اینطور مواظب بودند. حالا اگر کسی در خانه اش میخواهد طور دیگری باشد آن جداست. ولی وقتی مهمانی می رود نباید آنجا مقدّسی اش گل کند که "نه آقا، ما نمیخوریم."
حالا اینجا آن مسئله ای که اول عرض کردم که چرا این بحث را به تفصیل گفتیم باید مطرح بشود. این دو جهت دارد. جهت اول این است که کسانی که در سیر و سلوک و تهذیب نفس ورود پیدا می کنند، تا یک کتاب سلوکی دستشان می آید، نوعاً نسبت به جسم خودشان بی توجه می شوند و حتی گاهی دست به کارهای خوبی می زنند که دست به آن کارها نباید بزنند. مثل چه چیز؟ مثلاً فرض کنید که همه ماه رجب و ماه شعبان را روزه می گیرند می خواهند وصل بکنند به ماه مبارک رمضان. مرحوم آیت الله پهلوانی توجه می دادند و می فرمودند: "مواظب باشید که یک وقت روزه رجب و روزه شعبان باعث نشود که روزه واجب رمضان را از دست بدهید." حالا اینها مبنای روایی دارد که چون فرصت نیست، ان شاء الله فردا شب عرض خواهیم کرد.