بسم اللّه الرّحمن الرّحيم 

و صلّي الله علي محمّد و آله الطّاهرين  و لعنة الله علي اعدائهم اجمعين 

انتخاب و بازنویسی و تلخیص: دکتر محمد علی زارعیان، دبیر انجمن تحقیقات طب سنتی

متن پیش رو گزیده ای است با جرح و تعدیل از رساله ای مختصر در حفظ سلامتی، از نویسنده‏اى گمنام که خطاب به نام ظلّ السلطان یکی از شاهزادگلن قاجاری نوشته شده است. آنچه از ضمن رساله مستفاد مى‏شود این است که مؤلف فردى معتقد و شیعه‏مذهب و بسیار مراعى آداب است. متن زیر تعدادی از توصیه های این حکیم گمنام است جهت حفظ سلامتی که در رساله تحت عنوان «در تدبیرات متعلقه به امور خارجه‏» ذکر گردیده است و علت ذکر این فصل را چنین بیان نموده است: «زیرا که مراقبت آن امور، خیلى دخیل است در قوّه مزاج و صحّت بدن و رفع امراض، و امورى است که اجتناب از آنها خیلى دخیل است در این معنى.»

دسته اوّل آنچه باید به انجام آن همت گماشت، چند چیز است:

اوّل: مجلس و منظر را منظّف و پاکیزه و باصفا و باوسعت نمودن؛ مقصود اینکه هرچه در منظر فرد است از اطاق، فرش اطاق، دیوار اطاق، صحن منزل، باغچه منزل، کسانى که مراوده دارند و صحبت با آن‏ها باید طول داده شود، کلا منظف و موافق طبع باشد و هواى اطاق و خانه کثیف و گرفته نباشد.

دوم: عطرهای تقویت کننده در منزل استفاده شود؛ مثل عطر سیب و به.

سوم: گاهی از اوقات از داستانهای گذشتگان، خصوصا از حوادث وارده بر سلاطین گذشته و حکایات خنده دار و تدابیر جنگی و مملکتی و معاشرتی و سیاستی، بخوانند.

چهارم: قرآن کامل و کوچک در بازو بسته باشند و در هیچ حال باز نکنند، حتى در وقت خواب و بودن آن همراه در وقت نزدیکی با همسر یا در بیت الخلا(توالت) یا جاهاى غیرمناسب یا حالات غیرمناسب ضرر ندارد، کراهت هم ندارد. همچنین از تربت مقدسه جناب ابى عبد اللّه علیه السلام با دعاى جوشن کبیر و جوشن صغیر و حِرز حضرت جواد علیه السلام  و سایر حرزها در بازو بسته باشد. بخصوص دعای جوشن صغیر را با جنة الواقیه، که حرزی معروف است، با ادعیه باطل کننده سحر و دافع شرّ و نظر بد و چشم بد داخل مشمی گذاشته و در لوله نقره‏اى یا طلا یا چیز دیگر گذارده و روزنه‏ها و سوراخهای آن را از قلع و نقره محکم کنند که همیشه حتى در حمام از خود جدا نفرمایید -الا در حال غسل که باید جدا شود- چرا که بسا هست سحر یا چشم بد یا عارضه دیگر هست، و این دعا تا هست حصار است و مانع از تأثیر، و به مجرّد اینکه دور باشد، اثر خود را مى‏نماید.

سحر علاوه بر تأثیر، بدن را بیمار و قلب را مُکدّر و سینه‏ را تنگ و شخص را باکسالت مى‏نماید، و بسا سحرى مى‏کنند که شخص را به اشغال خود بى‏میل کرده که آنها را منظم ننماید و به تدریج اسباب اختلال و اغتشاش کلیه امور شود.

پنجم: هر سه شبانه‏روزی یک بار یکی از وعده های غذیی را کلّا مصرف نکنند یا اینکه خیلى کم مصرف نمایند، چرا که این کار در حفظ صحّت و رفع امراض خیلى دخیل است.

ششم: هرگاه در وقت غذا احساس پری یا عدم هضم غذای سابق در خود ملاحظه فرمودند، آن وعده غذا را ترک نموده و طبیعت را به حال خود گذارده و تا هضم کامل آن و احساس گرسنگی واقعی چیز دیگری بر آن وارد نسازند و نخورند. طبیعت خودبخود در غذای سابق تصرف کرده و دفع مى‏کند.

هفتم: اگر چنان‏چه اختلافى در حالات و عادات ملاحضه فرمودند، مثل بدون سبب زیاد عرق کردن، بی خوابی بدون وجود عامل خارجی مانع از خواب، خواب زیاد بدون سبب و خستگی ناشی از فعالیت، مکدر شدن قلب بدون جهت، سینه را تنگ دیدن، بدون سبب عصبانی شدن، زیاد شدن ادرار، یبوست و قبض در طبع پیدا شدن، پیش افتادن اجابت مزاج نسبت به زمان مورد عادت یا تلیین و نرمی مزاج خارج از عادت حاصل شدن، بدانند که امتلایى حاصل شده و مبادا که اعتنا نکنند. البته در مقام علاج برآیند و به طبیب مراجعه کنند؛ چرا که غالبا امتلاى جزئى یا خلط جزئى غالب شده و به اندک توجهى رفع مى‏شود؛ و اگر در مقام برنیامدند، بسا هست که بدون توجه اسباب ازدیاد او حاصل شود و منجر به حدوث امراض مى‏شود.

هشتم: در طول شبانه‏روز قدرى اگرچه کمی از زمان باشد، صرف رسیدگى به عرایض مظلومین و اصلاح حال نیازمندان و برآوردن حوایج محتاجین کنید و جلوی بیان حاجت توسط محتاجان را نگیرید.

نهم: صدقه دادن به فقرا و ارباب حاجات را فراموش نکنید؛ خاصه به اهل علم که صدقه به آن‏ها صد هزار برابر خداوند عوض عطا مى‏فرماید، و صدقه به والدین هزار برابر است. ناگفته نماند که هیچ حصارى از براى رفع بلیات و دوایى به جهت ذخیره آخرت در وقت جان دادن به قدر صدقات سودمند نیست. علاج حتمیات را نمى‏کنند ولی غیر این‏ها را هرچه باشد، علاج مى‏کند.

دهم: توسل به حضرت اولیاء اللّه، خاصه چهارده معصوم - علیهم السّلام- فراموش نشود. توسّل به ایشان اقسام دارد؛ از زیارات و دعوات و هدیه نمودن صالحات و اقامه مجالس ذکر فضایل و مصائب حضرات، و به جا آوردن خدمات از تعمیر روضات مقدسات از تعمیرات ظاهره و باطنه و غیر ذلک.

یازدهم: گاهى تفقّد و دلجویی از حال اسرا و محبوسین(زندانیان) نمایید، انعامى در حق آنها مبذول دارید، اگرچه به حسب ظاهر شقى النفس و بدحال باشند. همچنین گاهى غذایی طبخ نموده، به آنها بدهید که آثار بسیار و فواید بزرگی بر آن مترتّب است.

دوازدهم: اگرچه با وجود مداومت بر حرکت و ریاضت، ان شاء اللّه الرحمن حاجت به تنقیه نخواهد بود؛ ولى اگر نیاز شد، در هر پانزده روز یا هر ماهى یک روز استعمال مسهل یا مقیى شود که اگر خلطى پیدا شده باشد یا امتلایى حاصل شده باشد، خیلى خوب است؛ و لیکن زیاد قوى نباشد که باعث ضعف شود.

و امّا آنچه باید از او احتراز فرمایند از امور خارجه چند چیز است:

اوّل: احتراز از تغییر ناگهانی دمای هوا، به خصوص در چند وقت که تصرّف هوا بیشتر است: یکى بعد از بیدار شدن از خواب و بیرون آمدن از رختخواب است که باید کمال مراقبت را نمود. در این حالت باید بعد از بیدار شدن فورا لباسى پوشیده باشند و وقت بیرون آمدن از منزل لباس را زیادتر نمایند. دوم وقت بیرون آمدن از حمام. سوم بعد از غضب و تغییر خلق. چهارم بعد از حرکت زیاد که بدن گرم شده باشد، خصوصا اگر عرق هم کرده باشد.

دوم: احتراز از اختلاف حرکات و عادات. بسا هست که دو روز اصلا حرکت نمى‏کنید و یک روز زیاد حرکت مى کنید و باز بعد از آن حرکت نمى‏کنید، یک روز بیشتر از آن حرکت مى‏کنید. از نظر اکثر طبیبان، این اختلاف در حرکت سبب عمده بیمار شدن مزاج و حدوث امراض است، الا اینکه مزاج زیاد قوى باشد که این وضع حرکت صدمه نزند. البته باز هم صدمه مى‏زند چرا که در زمان جوانی قوت مزاج مانع از بروز آن مى‏شود و بعد از زمانى اثر آن بروز مى‏کند. در کمترین حالت باید مراقبت شود که غذایى که در زمان سکون صرف مى‏شود کمّا و کیفا خیلى خفیف باشد و مع ذلک باز هم سبب ضعف مى‏شود.

سوم: احتراز از اعتنا به اسباب هموم و غموم. حدیث معتبر از جناب امیر- علیه السّلام- روایت شده که «من کثر همّه سقم بدنه»؛ یعنى کسى که غصه او بسیار شد، بدن او بیمار مى‏شود.

چهارم: احتراز از تغیُّر زیاد (خشم بسیار). تغیُّر زیاد موجب غلبه صفراست و سدّ باب میل غذا (باعث بی اشتهایی) و ورود صدمه به جوارح و اعضا. بهتر این است که اعتنا به اسباب تغیُّر نشود. دنیا محل ورود اعراض و امراض و شداید و احزان است و مصایب زیاد. کسى نیامده و نمى‏آید که از این‏ها سالم باشد.

پنجم: احتراز از اکثار در صید. بسا هست که صید مى‏شود مادر فرزندى یا فرزندى که هنوز از یکدیگر مستغنى نشده‏اند، با اینکه در کنار یکدیگرند، در عین عشرت‏اند و منع این حالات از تمام طبقات خلق خوب نیست، یعنى میمون(خجسته) نیست، و اگرچه عقوبت اخروی نداشته باشد، لیکن مؤثّر است در خود شخص یا در احفاد و اولاد شخص؛ چنان‏چه قطع نظر از حکم عقل و شرع، تجربه و وجدان بر آن شاهد است.

امیدوارم از فضل پروردگار و باطن اولیاى کبار که هرگاه برطبق این عریضه معمول دارند و در باطن توکّل به خدا و توسّل به اولیا و در ظاهر به حسب ارتکاب اسباب به این وجیزه طریق سلوک را مقرر فرمایند، خداوند عمر طولانى از براى آن مهر منیر مقدر فرماید.

منبع: شش رساله کهن پزشکى، رساله حفظ الصحة