بسم الله الرّحمن الرّحیم

و صلّی الله علی محمّد و آله الطّاهرین و لعنه الله علی اعدایهم اجمعین

حجامت شناخت؛ مقاله دوّم

روش اجرای حجامت

توصیه: قبل از مطالعه این مقاله، قسمت نخست این سلسله مقالات را مطالعه کنید:

حجامت شناخت؛ مقاله نخست؛ سیر تاریخی 

قبل از شروع مطالعه

این مقاله درواقع شامل دو فصل است:

الف- روش عملی اجرای حجامت: این قسمت بیشتر ناظر به شرح وظایف حجّام است که در این مقاله مورد نظر قرار می گیرد.

ب- تمهیدات: در این قسمت از مقاله، عمدتا درباره نکات لازم الاجرا از سوی بیمار یا افراد دیگری که قصد حجامت دارند صحبت می شود که در مقاله بعدی از سری مقالات حجامت شناخت، مورد بحث قرار خواهد گرفت.

پیش از حجامت

پیش از حجامت لازم است که شرح حال بیمار گرفته شده و در صورت لزوم معاینه های لازم انجام شود تا مشخص گردد که حجامت برای او لازم یا نافع هست یا خیر.

شرح مبسوط و تخصّصی این اقدامات در مقالات آینده که به مباحثی چون غشوه و ممنوعیت های حجامت می پردازند خواهد آمد امّا در اینجا مختصری از آنها را ذکر می کنیم:

1- آیا بیمار گرسنه است؟ گرسنگی هم اثرات مفید حجامت را کم می کند و هم احتمال غشوه حجامت را افزایش می دهد. اگر بیمار گرسنه است باید ابتدا غذای سبکی بخورد و سپس حجامت شود.

2- آخرین باری که بیمار خون داده، زالو انداخته، فصد نموده یا حجامت کرده چه زمانی بوده است؟ کم بودن این فاصله تا زمان حجامت فعلی ممکن است باعث بروز مشکلاتی شود.

3- آیا بیمار مبتلا به  بیماری های خون ریزی دهنده مانند هموفیلی است؟ کم خونی(به ویژه از نوع شدیدش) دارد؟ پیوند عضو کرده است؟ به تازگی دچار سکته قلبی شده؟ سابقه غشوه شدید حجامت یا سنکوپ و شوک به هنگام خون دادن دارد؟ مبتلا به صرع فعّال است؟

 اینها نمونه هایی از بیمارانی هستند که حجامت کردنشان ممنوع است.

4- زن باردار است یا در دوران عادت به سر می برد؟ حجامت زنان باردار یا در زمان عادت نکات ویژه ای دارد که باید رعایت شود.

5- آخرین رابطه زناشویی یا دفع شهوت بیمار چه زمانی بوده است؟ حالت روحی فعلی او چگونه است؟ ترس و اضطراب زیاد بابت انجام حجامت ندارد؟ در شبانه روز گذشته از داروهای مسهل، معطس یا مقیئ استفاده نکرده است؟ مزاج غالب او چیست؟ در روزهای اخیر، روزه یا رژیم های سخت نگرفته است؟ ...

6- داروهای مصرفی بیمار چیست؟ مثلا بین انجام حجامت و مصرف داروهایی که برادی کاردی(کندی ضربان قلب) می آورند باید حداقل 4 ساعت فاصله باشد.

7- بیمار مبتلا به هپاتیت بی یا سی یا ایدز می باشد؟ البته این بیماران منعی برای حجامت ندارند امّا در این افراد احتیاطات مربوط به عدم سرایت بیماری ها نیاز به دقت بیشتری دارد.

8- ...

روش عملی اجرای حجامت

پس از گرفتن شرح حال و معاينه فرد توسط پزشك، در صورتي كه انجام حجامت براي وي لازم یا نافع تشخيص داده شود؛ فرد به حالت چهار زانو روي تخت مي نشيند.

چرا چهارزانو؟

این مساله توصیه ای است که در کتاب الفقه(منسوب به امام رضا علیه السّلام) وارد شده است:

* « إِذَا أَرَدْتَ الْحِجَامَةَ فَاجْلِسْ بَيْنَ يَدَيِ الْحَجَّامِ وَ أَنْتَ مُتَرَبِّعٌ‏: وقتی خواستی حجامت کنی، پیش حجّام چهارزانو بنشین...»

(بحار الأنوار/ مجلسى، محمد باقر/‏ دار إحياء التراث العربي‏/‏ بیروت/ ج‏59 / ص117)

تمام حجامت ها(به جز موارد استثناء مثل حجامت ساقین که در حالت ایستاده انجام می شود) باید به این حالت اجرا شوند. بنا به تجربه، حالت چهارزانو، بهترین حالت برای حفظ فشار خون و پیش گیری از افت آن و ایجاد حالت غشوه حجامت است.

متاسفانه در بسیاری از مراکز، افراد روی تخت یا صندلی و با پاهایی آویزان اقدام به حجامت می کنند که این امر درصد موارد غشوه حجامت را بسیار زیاد می کند. اگر شخصی به هر دلیل قادر به نشستن در این حالت نیست و باید پاهایش را آویزان کند، لازم است که حجّام در طول زمان انجام حجامت توجّه ویژه ای به او داشته باشد تا در صورت بروز علائم غشوه، اقدامات لازم را انجام دهد. 

توصیه ای در مورد تخت حجامت: در مطب بسیاری از همکاران، از تخت های معاینه برای انجام حجامت استفاده می شود. این تخت ها اگرچه به واسطه ارتفاع مناسب، کار حجّام را آسان تر می کنند امّا دو ایراد مهم دارند:

یکی این که به واسطه عرض کم، نشستن چهارزانو روی آنها زیاد راحت نیست و دیگری این که به دلیل همین عرض کم و ارتفاع زیاد، در صورت بروز غشوه حجامت، احتمال سقوط و آسیب دیدن بیمار زیاد است. پیشنهاد ما استفاده از تخت های کوتاه تر و پهن تر است که به عنوان تخت های سربازی شناخته می شوند.

حجامت شامل این مراحل مي باشد:

الف- روغن مالی موضع حجامت.

ب- بادكش گذاری.

ج- ایجاد خراش ها.

د- خون گیری.

هـ- خاتمه حجامت.

و- اقدامات پس از پایان حجامت.

الف- روغن مالی موضع حجامت

روغن مالی موضع حجامت، از ضروریات حجامت است:

* « و يمسح الموضع قبل شرطه بالدّهن: و موضع{حجامت} را قبل از تیغ زدن، روغن مالی کند.»

( طبّ الإمام الرضا عليه السلام( الرسالة الذهبية)/منسوب به امام رضا عليه السلام/دارالخیّام/قم/1402 ه. ق./ص 57)

فوائد این کار به طور خلاصه عبارتند از:

1- پوست و موهای موضع، نرم شده بادکش گذاری، آسان تر و احتمال جدا شدن لیوان در اثنای حجامت به حدّاقل می رسد. برخی تصوّر می کنند که فایده روغن مالی محدود به این مورد است و لذا تقیدی به انجام این کار در مواضع بدون مو ندارند در حالی که فوائد ذکر شده در بندهای بعدی، دلایل اصلی ضرورت روغن مالی هستند و لذا این اقدام قابل حذف از حجامت نیست.

2- روغن مالی باعث بی حسّی نسبی محلّ انجام حجامت می شود و لذا تحمّل خراش ها را آسان تر می کند.

* «فانّه يقلّل الألم: این کار{روغن مالی} درد را کم می کند.»

( طبّ الإمام الرضا عليه السلام( الرسالة الذهبية)/منسوب به امام رضا عليه السلام/دارالخیّام/قم/1402 ه. ق./ص 57)

* « لأنه يصير الموضع لينا، فلا يتألم كثيرا من الشرط، و قال بعض الأطباء: تدهين موضع الحجامة و الفصد يصير سببا لبطء برئهما و قال الشيخ في القانون: إذا دهن موضع الحجامة فليبادر إلى إعلاقها و لا يدافع بل يستعجل في الشرط- انتهى-.»

(طب الإمام الرضا عليه السلام المعروف بالرسالة الذهبية/ منسوب به امام رضا عليه السلام /محسن عقيل/دارالمحجة البيضاء/ بيروت/چاپ اول، 1419 ه.ق./ پاورقی ص 407)

3- روغن مالی نوعی استریل سازی موضع حجامت است و احتمال  عفونت موضع را به حدّاقل می رساند.

4- روغن مالی با نرم کردن پوست، ایجاد خراش ها را برای حجّام آسان تر می کند.

5- روغن مالی، گشایش و انبساط عروق موضع حجامت و نرم شدن موادّ رسوب کرده در آنجا را باعث می شود که این اتّفاق، خروج موادّ زائد و خون های کثیف از محلّ حجامت را تسهیل می کند.

نکته: در برخی کتب طبّ سنّتی، روغن مالی منوط به این شده است که پوست شخص حجامت شونده، سفت و خشک؛ و مسامات(منافذ) آن تنگ باشد و در کسانی که پوستی نرم و منافذی باز دارد؛ روغن مالی توصیه نشده است:

* «أما من كان جلده غليظا صلبا قحلا و مسامه ضيقة فينبغي أن تدهن مواضع المحاجم بأدهان مفتحة ملينة محللة، ... فان كان المحتجم واسع المسام‏ غض اللحم فينبغي أن يمتنع من الدهن: در کسی که پوستش سفت و خشن خشک است باید موضع حجامت را با روغن های مفتح ملین محلل چرب کرد... ولی اگر منافذ پوستی حجامت شونده باز و گوشت او نرم باشد می توان روغن مالی نکرد.»

(الجراحة، المقالة الثلاثون من التصريف لمن عجز عن التأليف/خلف بن عباس زهراوی/ مطابع الفرزدق التجارية /ریاض/1422 ه. ق‏/ ص: 409 و 410)

مشابه این نظر از سوی برخی صاحب نظران معاصر هم ارائه شده است:

* « برای آماده سازی موضع حجامت در کسانی که دارای عضلات فشرده هستند و لازم است از آنان خون بیشتری گرفته شود و یا دچار انقباض عضلانی می باشند، شیوه روغن مالی و ماساژ و سپس بادکش را توصیه می شود.»

(جزوه روش اجرای حجامت/ خیراندیش، حسین؛ مصوّبه هیأت علمی مؤسّسه تحقیقات حجامت ایران/ویرایش دوّم، 1384/ ص22)

امّا با توجّه به منافع ذکر شده برای روغن مالی، به نظر می رسد که این دیدگاه، تامّ نباشد و بهتر است روغن مالی در تمام موارد انجام شود. می توان گفت که موارد ذکر شده در منابع فوق الذّکر نیاز بیشتری به روغن مالی دارند نه این که روغن مالی منحصر در این موارد باشد.

برای روغن مالی موضع حجامت از چه روغنی استفاده کنیم؟

در دیدگاه دقیق طبّی، مواردی مثل فصل انجام حجامت، مزاج شخص و بیماری او در انتخاب نوع روغن مصرفی دخیل است:

* « فأما أن كان في زمن الصيف فمثل دهن الخبازى‏ أو دهن البنفسج‏ أو دهن اللوز الحلو أو دهن حب القرع و أما أن كان في الشتاء فمثل دهن النرجس أو دهن السوسن أو دهن البابونج أو الزنبق و نحوه فأن كانت الفضلة غليظة باردة فليكن الدهن دهن المرزنجوش‏ أو دهن الثمام‏ أو دهن البان أو دهن الشبت‏ و نحوها: در تابستان از روغن هایی مانند روغن خبّازی، بنفشه، بادام شیرین، تخم کدو و در زمستان از روغن هایی مانند روغن سوسن، بابونه، زنبق و امثالهم استفاده کنید. اگر مواد زائد{خون}، غلیظ و سرد بود، روغن مرزنجوش، سیر، کندر، شوید و مانند آنها را بمالید.»

(الجراحة، المقالة الثلاثون من التصريف لمن عجز عن التأليف/ زهراوی، خلف بن عباس / مطابع الفرزدق التجارية/ریاض/1422 ه. ق‏/ ص: 409)

امّا با اندکی مسامحه می توان انواع روغن های طبیعی و خالص را به این منظور به کاربرد. به تجربه، روغن هایی مانند زیتون، سیاهدانه، بادام تلخ، هسته قیسی، بنفشه و ... مناسب به نظر می رسند. اگر بخواهیم روغنی را معرّفی کنیم که فارغ از تمام شرایط و برای تمام بیماران قابل استفاده باشد و با عنایت به آن چه در احادیث شریف اهل بیت عصمت علیهم السّلام وارد شده است؛ شاید روغن بنفشه گزینه مناسبی باشد چراکه در احادیث، تاکید شده است که روغن بنفشه بهترین روغن هاست و در فصل سرد و گرم، اثری متضاد از خود بروز می دهد:

* از معصوم علیه السّلام روایت شده است: «الْبَنَفْسَجُ‏ أَفْضَلُ الْأَدْهَانِ: بنفشه بهترین روغن هاست.»

(بحار الأنوار/ مجلسى، محمد باقر/دار إحياء التراث العربي‏/‏ بیروت / ج‏59 / باب 88/ ص260)

* پیامبر مکرّم اسلام صلّی الله علیه و آله و سلّم می فرمایند:«‏ فَضْلُنَا أَهْلَ الْبَيْتِ عَلَى سَائِرِ النَّاسِ كَفَضْلِ دُهْنِ الْبَنَفْسَجِ‏ عَلَى سَائِرِ الْأَدْهَانِ: برتری ما اهل بیت بر سایر مردم مانند برتری روغن بنفشه بر سایر روغن هاست.»

(همان منبع)

* امام صادق علیه السّلام می فرمایند:« مَا يَأْتِينَا مِنْ نَاحِيَتِكُمْ شَيْ‏ءٌ أَحَبُّ إِلَيْنَا مِنَ الْبَنَفْسَجِ‏: از سوی شما چیزی محبوب تر از بنفشه به ما نرسیده است.»

(همان منبع)

* نیز حضرتشان علیه السّلام فرموده اند:« فَضْلُ الْبَنَفْسَجِ‏ عَلَى الْأَدْهَانِ كَفَضْلِ الْإِسْلَامِ عَلَى الْأَدْيَانِ نِعْمَ الدُّهْنُ الْبَنَفْسَجُ‏: برتری بنفشه بر روغن های دیگر، چونان برتری اسلام بر دیگر ادیان است. خوب روغنی است بنفشه»

(همان منبع)

* همچنین امام صادق علیه السّلام می فرمایند:« ... الْبَنَفْسَجَ‏ بَارِدٌ فِي الصَّيْفِ حَارٌّ فِي الشِّتَاءِ: بنفشه در تابستان، خنک و در زمستان، گرم است.»

(همان منبع)

روش عمل: برای روغن مالی کافیست مقدار متناسبی روغن را روی پوست موضع مورد نظر به آرامی ماساژ دهید تا جذب پوست شود.(اصطلاحا به خورد پوست برود.) سپس با یک دستمال، موضع را از آثار روغن، پاک کرده بادکش گذاری را شروع کنید.

آیا استریل کردن موضع حجامت با الکل یا بتادین لازم است؟

پاسخ این سوال قطعا منفی است. چنان که گفتیم روغن مالی عهده دار این عمل است و لذا نیازی به استفاده از الکل یا بتادین نیست. از سوی دیگر، به اعتقاد عموم کارشناسان و بنابر تجربه هزاران حجامت انجام شده، سیستم ایمنی در موضع حجامت به قدری قوی و فعّال می شود که امکان ایجاد عفونت در این موضع عملا صفر است. به قول استاد خیراندیش، شما می توانید پس از پایان حجامت مقداری خاک روی موضع بپاشید و پانسمانش کنید و خیالتان راحت باشد که هیچ اتّفاقی نمی افتد!

گوش کردن این فایل صوتی که تاکید دکتر اسماعیلی بر این قضیه را حکایت می کند خالی از لطف نیست:

واکنش دکتر اسماعیلی به ادعای عفونت محل حجامت

اگرچه بازرسان وزارت بهداشت از پذیرش این نظر خودداری می کنند امّا عموم پزشکان مجرّب در زمینه حجامت از مالیدن الکل یا بتادین روی موضع حجامت پرهیز می کنند و روغن مالی را تنها اقدام لازم قبل از بادکش گذاری می دانند.

نکته: در رساله ذهبیه تاکید شده است که تیغ را نیز روغن بمالیم:

* « وكذلك يليّن المشراط و المبضع بالدّهن: و به همین ترتیب، نیشتر را نیز روغن مالی کنند.»

( طبّ الإمام الرضا عليه السلام( الرسالة الذهبية)/منسوب به امام رضا عليه السلام/دارالخیّام/قم/1402 ه. ق./ص 57)

شاید این کار برای زدودن آلودگی هایی مانند زنگ زدگی های احتمالی و یا آسان شدن ایجاد برش ها، توصیه شده باشد. این که امروزه و با توجه به کیفیت تیغ های جرّاحی، نیاز به این کار هست یا نه، مساله ای است که اهل فن باید پاسخ دقیقی به آن بدهند.

ب- بادكش كردن

در زمان های گذشته از وسایلی مانند شاخ گاو برای بادکش استفاده می شده است. امروزه این کار عمدتا به دو روش انجام می شود. یکی بادکش با آتش و دیگری با استفاده از دستگاه های مکنده(ساکشن) دستی یا برقی.

نوع اوّل بیشتر برای زمانی به کار می رود که تنها خود بادکش کردن هدف باشد و قصد ایجاد خراش و خون گیری در کار نباشد(حجامت گرم و خشک؛ حجامت بلاشرط؛ حجامت بدون تیغ زدن). امّا در مورد حجامت به معنای متداول آن که توام با ایجاد خراش و خون گیری می باشد(حجامت تر، حجامت مع الشرط، حجامت همراه با تیغ زدن) معمولا از لیوان های یک بار مصرف مخصوص حجامت و دستگاه های مکنده استفاده می شود.

علّت بادکش گذاری قبل از حجامت:

با انجام بادکش، محيطي به وجود می آید كه فشار آن كمتر از فشار پيرامون خود است و پوست واقع در زير ظرف مكش به درون آن رانده می شود. اين عمل:

1- ايجاد احتقان و التهاب در موضع می کند.

2- نوعي كرختي(پارستزي) در پوست به وجود می آید كه تيغ زدن را تحمّل پذيرتر مي سازد:

* «و حسّ آن كم گردد...»

(خلاصة الحكمة/ عقيلى علوى شيرازى، سيد محمد حسين/ اسماعيليان‏/قم/1385/ ج‏2 / ص456) 

3- طبق نظر برخی صاحب نظران، بادکش قادر است رفلكس هايي را در بدن فعّال سازد(فراخوان گلبولی، تحریک سایتوکاین ها، تحریک سیستم ایمنی، تسریع تخلیه لنف و ...) امّا درباره ماهیت دقیق این کنش و واکنش ها تحقیقات جامعی صورت نگرفته است.

4- بادکش باعث فراخوان خون از تمام بدن به موضع حجامت می شود. در یک توضیح ساده به نظر می رسد که خون فراخوان شده در گذر از محلّ بادکش(که تبدیل به محیطی فشرده و محتقن شده است) موادّ سنگین و زائد خود را به جای می گذارد و خون سبک از منطقه عبور می کند. با تکرار و ادامه بادکش، به تدریج موادّ زائد زیادی در این منطقه تجمّع پیدا می کنند که با تیغ زدن، از موضع خارج می شوند.

نکته: میزان تاثیر گزاری عمومی حجامت در انواع آن متفاوت است. مثلا تاثیرگزاری حجامت عام یا ساقین بر کلّ بدن بسیار بیشتر از برخی حجامت های موضعی است. بسیاری از حجامت شوندگان به هنگام انجام حجامت عام، از احساس حرکت خون از کلّ بدن( و حتی از سرانگشتان پاها) به سوی محلّ حجامت عام در بین دو کتف، تجربه شیرین و واضحی را به یاد دارند.

5- در برخی کتب طبّی قدیم اشاره شده است که بادکش، باعث پختن خلط فاسد(نضج) در موضع و آماده شدنش برای خروج می شود:

* «تا آن كه مادّه متوجّه آن موضع گردد و پخته شود...»

(خلاصة الحكمة/ عقيلى علوى شيرازى، سيد محمد حسين/ اسماعيليان‏/قم/1385/ ج‏2 / ص456) 

5- بادکش با ایجاد خلاء، درتجمّع (و سپس تخلیه) سموم و عفونتهای موضعی مثلا در گزیدگی ها، سلّولیت و ...کمک کننده است.

6- افزایش خونرسانی موضعی و التهاب ایجاد شده، با فراخوانی سلولهای دفاعی و فاکتورهای ضد التهاب خونی به موضع، باعث تسریع ترمیم آسیبهای بافتی می شود و این می تواند یکی از دلایل مهمّ ترمیم مناسب محلّ حجامت حتّی در افراد دیابتی باشد. البته نقش بی بدیل خود حجامت در ارتقای توان دستگاه ایمنی بدن موضوعی است که صاحب نظران بر آن اتّفاق نظر دارند.

بادکش خورشیدی، مثلّثی و بادکش وسیع کتف و پشت:

برخی مجرّبین اعتقاد دارند برای  هدايت بهتر خون به موضع حجامت(به ویژه در حجامت عام)، بهتر است قبل از بادکش اصلی بادکش های کمکی انجام داد. دو پیشنهاد در این زمینه وجود دارد:

1- بادکش مثلّثی: سه لیوان بادکش در رؤوس مثلّثی انداخته می شود که موضع حجامت در مرکز این مثلّث است. پس از چند دقیقه، این بادکش ها را برداشته بادکش اصلی را می اندازیم. در واقع اگر به مرکزیت لیوان های بادکش دوایری رسم کنیم، موضع حجامت، فصل اشتراک این دوایر خواهد بود ولذا میزان تجمّع خون در این منطقه به حدّاکثر خواهد رسید.

2- بادکش خورشیدی: اطراف دایره ای به مرکزیت موضع حجامت را با بادکش لغزان یا بادکش منقطع متعدّد(به کمک ساکشن برقی) تا حدّ سرخ شدن تحریک کرده سپس بادکش اصلی را می اندازیم. در روش بادکش لغزان برای حصول نتیجه بهتر می توان چند بار لیوان را به صورت دوایر حلزونی به سمت موضع حجامت لغزاند.(موضع حجامت در مرکز حلزون قرار می گیرد.)

با این توضیحات معلوم می شود که اصطلاح حجامت خورشیدی، اصطلاح صحیحی نیست و بر نوع خاصّی از حجامت دلالت نمی کند و تنها نوعی روش آماده سازی بدن برای انجام حجامت است.

3- بادکش وسیع کتف و پشت: تمام کتف و پشت(تا آخرین دنده) را روغن مالی کرده سپس چند بار از پایین ترین نقطه طرفین پشت(یعنی از روی کتف) لیوان بادکش را تا بالای کتف ها لغزانده سپس رو به پایین به سمت موضع حجامت آورده در موضع، لیوان را برمی داریم.

(توضیح و یادآوری:

بادکش متناوب( منقطع): پس از ایجاد خلاء و ثابت شدن لیوان روی پوست، پس از 3 تا 5 ثانیه لیوان از روی پوست جدا شده؛ مجددا هواگیری می شود و روی پوست گذاشته می شود. عمل تثبیت و جدا کردن لیوان بین 20 تا 40 مرحله تکرار می شود.

بادکش متحرک یا لغزان: پس از روغن مالی موضع، لیوان بادکش را روی پوست ثابت می کنیم و سپس به آرامی آن را با فشار دست روی پوست و در مسیر دلخواه به حرکت در می آوریم.)

مطالعه بیشتر: برای درک بهتر مفاهیم مربوط به بادکش، این دو مقاله را بخوانید:

آشنایی با بادکش درمانی

آموزش روش عملی انجام بادکش 

روش عمل

يك ليوان يك بار مصرف ـ مخصوص حجامت ـ را روی موضع حجامت قرار دهید. با دستگاه مكش، هواي درون ليوان را تخليه کنید. خلاء ايجاد شده در ليوان و وجود فشار هواي محيط سبب كشيده شدن پوست بيمار به داخل ليوان مي شود و ليوان در محل خود ثابت و محكم مي شود.

نکته بسیار مهم در مورد نحوه بادکش کردن قبل از حجامت این است که این کار باید به تدریج و مرحله به مرحله انجام شود. این نکته بسیار مهم در منابع مختلف طبّ سنّتی و نیز رساله ذهبیه(منسوب به امام رضا علیه السّلام) مورد تاکید قرار گرفته است:

* «و الّذى يخفّف من ألم الحجامة تخفيف المص عند أوّل ما يضع المحاجم ثمّ يدرج المص قليلاً قليلاً و الثوانى أزيد فى المص من الأوائل و كذلك الثوالث فصاعداً: چيزى كه در تخفيف درد حجامت مؤثر است اين است كه در دفعه اوّلی که شاخ حجامت را مي گذارند كم و سبك بمكند و در مرتبه دوم و سوم بيشتر از قبل مكيده شود.»

( طبّ الإمام الرضا عليه السلام( الرسالة الذهبية)/منسوب به امام رضا عليه السلام/دارالخیّام/قم/1402 ه. ق./ص 57)

* «و شاخ حجامة بگذارد و آرام آرام بمكد و خورده خورده شديدتر بمكد.»

(رساله دلاكيه‏/حاج محمد كريم بن ابراهيم‏/مؤسسه مطالعات تاريخ پزشكى، طب اسلامى و مكمل/ تهران/ چاپ اوّل؛ 1387/ ص 87)

* « در اوّلین بار که بادکش می گذاری باید سبک باشد و زود برکنده شود. بعد به تدریج طول بده و باز هم زمان را طولانی تر کن.»

(به نقل از: جزوه روش اجرای حجامت/ خیراندیش، حسین؛ مصوّبه هیأت علمی مؤسّسه تحقیقات حجامت ایران/ویرایش دوّم، 1384/ ص23)

جرجانی در بیان علّت تدریجی بودن مکش می گوید:

* « تا ماده لطیف یک باره کشیده نشود  زیرا مادّه لطیف در اثر بادکش زودتر حرکت می کند و در موضع جمع می شود. همچنین در ابتدا مدّت بادکش باید کوتاه باشد و به تدریج بر قدرت و مدّت آن بیفزایند تا اخلاط غلیظ نیز به تدریج حرکت کرده در آنجا جمع شوند.»

(به نقل از: جزوه روش اجرای حجامت/ خیراندیش، حسین؛ مصوّبه هیأت علمی مؤسّسه تحقیقات حجامت ایران/ویرایش دوّم، 1384/ ص23)

البتّه همان طور که در متن رساله ذهبیه اشاره شده است، منفعت دیگر این کار، کم شدن درد حجامت است.

در بین اهل فن، در تفسیر این قول (و اقوال مشابه در کتب طب سنّتی) دو نظر وجود دارد:

1- در ابتدا لیوان بادکش را با شدّت کم روی پوست می گذاریم. بعد از چند ثانیه مکث، مکش لیوان را کمی اضافه می کنیم و به همین ترتیب آرام آرام بر شدّت بادکش اضافه می کنیم تا به میزان مطلوب برسد. در واقع در این روش، ما یک بار بادکش می کنیم امّا قدرت مکش را کم کم زیاد می کنیم و بین هر مرحله بادکش، مدّت کوتاهی فاصله انداخته شود.

2- عدّه ای از صاحب نظران «ثوانی و ثوالث» را این گونه تعبیر می کنند که باید ابتدا بادکشی با شدّت کم انداخت. بعد از توقّفی کوتاه لیوان بادکش را از پوست جدا می کنیم و با چند ثانیه تاخیر مرحله دوّم بادکش را با شدّت بیشتر انجام می دهیم و به همین ترتیب ادامه می دهیم تا به فشار بادکش مطلوب برسیم.

این صاحب نظران عقیده دارند که با هر بار جدا کردن لیوان از پوست، این فرصت را به خون رقیق و تمیز می دهیم که با بر جای گذاشتن رسوبات خود، از منطقه خارج شود و ورود خون جدید به موضع حجامت تسهیل می شود.

شاید این عبارت رساله ذهبیه تاییدی بر صحّت این نظر باشد:

* «و يتوقّف عن الشرط حتّي يحمر الموضع جيّداً بتكرير المحاجم عليه: پيش از آن كه نيشتر زند بايد با تكرار گذاشتن شاخ حجامت، كاری كند كه موضع حجامت خوب سرخ شود.»

( طبّ الإمام الرضا عليه السلام( الرسالة الذهبية)/منسوب به امام رضا عليه السلام/دارالخیّام/قم/1402 ه. ق./ص 57)

با توجّه به این که در منابع طبّ سنّتی، بر افزایش تدریجی دو عامل یعنی شدّت و زمان بادکش تاکید شده است می توان این پیشنهاد را ملاک کار قرار داد:

«1- مرحله اوّل: 30 ثانیه مکش ضعیف و سپس 15 ثانیه جدا کردن لیوان.

2- مرحله دوّم: یک دقیقه مکش متوسّط و سپس 30 ثانیه جدا کردن لیوان.

3- مرحله سوّم: ایجاد مکش قوی و انتظار تا تورّم و قرمزی مطلوب پوست.»

به هرحال هر کدام از این دو روش را که اجرا کنیم بادکش باید تا حدّ مطلوب ادامه یابد. عموما گفته می شود که مقدار مناسب براي كشيده شدن پوست به درون ظرف مكش به ميزان 2 تا 3 سانتي متر( از بالاترين حد گنبد پوست مكيده شده تا لبه ظرف مكش) است. البته در پوست افراد مختلف، نقاط مختلف بدن و در اندازه های مختلف لیوان، این مقدار می تواند متفاوت باشد. حدّ مطبوب بادکش، با افزونی تجربه حجّام، به راحتی قابل درک است. در پایان بادکش گذاری، لیوان حجامت نباید با وارد کردن کشش معمولی از پوست جدا شود.

استفاده از ساکشن دستی بهتر است یا برقی؟

با توضیحات فوق الذّکر، پاسخ این سوال تا حد زیادی روشن می شود. با توجّه به ضرورت بادکش تدریجی و آهسته، استفاده از ساکشن دستی ارجح است. متاسفانه در برخی از مراکز حجامت و با استفاده از ساکشن برقی، تنها در چند ثانیه، حدّاکثر مکش اعمال می شود که این علاوه بر ایجاد مشکلاتی مانند درد، کبودی و تاول، بر نتیجه نهایی حجامت هم تاثیر منفی می گذارد. متاسفانه این مراکز، استفاده از ساکشن برقی را به عنوان یکی از برتری های کاری خود تبلیغ هم می کنند!

استفاده از دستگاه ساکشن برقی به حجامت هایی مانند سر محدود می شود که به دلیل وجود موی زیاد، نیاز به ساکشن مداوم برای جلوگیری از جدا شدن لیوان وجود دارد. گاهی برای حجامت در نقاط کم وسعت، استخوانی و کم چربی هم نیاز به این کار وجود دارد.

بادکش؛ چند دقیقه؟

بعد از رسیدن به حدّ مطلوب بادکش، باید مدّتی صبر کرد تا زمان مناسب برای حجامت فرا رسد. اگرچه مدّت زمان متوسِط سه تا پنج دقیقه برای این کار قابل قبول است امّا این مقدار در موارد مختلف متفاوت است. در واقع خراش دادن باید زمانی آغاز شود که موضع حجامت کاملا سرخ و برافروخته شده باشد:

* «و يتوقّف عن الشرط حتّي يحمر الموضع جيّداً بتكرير المحاجم عليه: پيش از آن كه نيشتر زند بايد با تكرار گذاشتن شاخ حجامت، كاری كند كه موضع حجامت خوب سرخ شود.»

( طبّ الإمام الرضا عليه السلام( الرسالة الذهبية)/منسوب به امام رضا عليه السلام/دارالخیّام/قم/1402 ه. ق./ص 57)

* «و تيغ نزند تا عضو خوب قرمز شود.»

(رساله دلاكيه‏/حاج محمد كريم بن ابراهيم‏/مؤسسه مطالعات تاريخ پزشكى، طب اسلامى و مكمل/ تهران/ چاپ اوّل؛ 1387/ ص 87)

اندازه لیوان حجامت: بزرگی و کوچکی لیوان حجامت به عوامل متعدّدی از جمله جثّه فرد و نوع حجامت بستگی دارد. برای مثال طبیعتا لیوان های انتخابی در افراد مذکّر و بزرگسال باید بزرگتر از افراد مونث و خردسال باشد. در حجامتی مثل حجامت عام، علی العموم لیوان هایی بزرگتر از حجامت هایی مانند حجامت سر یا ساقین انتخاب می شود؛ چرا که موضع حجامت عام، وسعتی بیش از موضع حجامت سر یا ساقین دارد. هر قدر بافت چربی و عضله منطقه نسبت به بافت استخوانی بیشتر باشد، می توان لیوان بزرگتری انتخاب کرد.

به عنوان یک اصل به یاد داشته باشید که بهتر است از بزرگترین لیوان ممکن استفاده کنید. هر قدر لیوان (و در واقع موضع حجامت) بزرگتر باشد، تجمّع مواد زائد بهتر انجام می شود و حجّام، امکان ابتکار عمل بیشتری در افزودن تعداد خراش ها و حجامت موثرتر خواهد داشت.

ج- ایجاد خراش ها 

پس از تکمیل بادكش اوّليه بر موضع حجامت؛ لیوان بادكش برداشته شده، سپس با تيغ متناسب، خراش هايي بر روی پوست وارد می شود و با بادكش مجدّد، خون از موضع حجامت جاري مي گردد.

در این رابطه نکات ذیل قابل ذکر است:

1- فاصله بین برداشتن لیوان و شروع تیغ زدن باید حتّی المقدور کم باشد. همچنین سرعت عمل حجّام در تیغ زدن هم باید زیاد باشد. هرقدر این عملیات سریع تر انجام شود، بیمار درد کمتری احساس خواهد کرد. در هنگام شروع خراش ها، به بیمار توصیه کنید تا به تلاوت ذکر شریف صلوات مشغول باشد. این عمل که مورد توصیه روایات نیز هست، میزان احساس درد بیمار را هم خواهد کاست.

2- امروزه و با وجود تیغ های استریل جرّاحی(بیستوری) مشکلی از بابت تیز بودن و پاکیزگی تیغ ها وجود ندارد. امّا در بین تیغ ها هم باید به دنبال مارک هایی بود که کیفیت و تیزی بیشتری داشته باشند تا هم میزان درد بیمار کمتر باشد و هم خراش ها، دقیق تر و حجامت، بهتر انجام شود.

3- در مورد اندازه تیغ هم عوامل مختلفی مطرح است. یکی از مهم ترین موارد، سلیقه و عادت حجّام است. مورد دیگر روش حجّام در حجامت کردن است که از برش های طویل استفاده کند یا خیر(که در ادامه توضیح داده خواهد شد). گاهی نوع پوست بیمار، هدف درمانی حجامت و ... هم می تواند در اندازه تیغ انتخابی تاثیر بگذارد.

4- بعد از استفاده از تیغ، باید با دقّت آن را داخل پوشش آن گذاشت و سپس دور انداخت. انداختن تیغ بدون پوشش در سطل آشغال، می تواند منجر به پاره شدن پلاستیک های زباله و آلودگی محیطی شود. استفاده از «سفتی باکس» هم راه مناسبی است که مورد خوشایند بازرسان وزارت بهداشت نیز هست.

5- در بین تیغ ها، استفاده از تیغ هایی که لبه برشی گرد دارند بر تیغ هایی که لبه برشی آنها صاف است ارجح است. استفاده از این تیغ ها، خراش دادن را برای حجّام، آسان تر و سطح برش مناسب تری ایجاد می کند:

* « و تيغ گرد زند. »

(رساله دلاكيه‏/حاج محمد كريم بن ابراهيم‏/مؤسسه مطالعات تاريخ پزشكى، طب اسلامى و مكمل/ تهران/ چاپ اوّل؛ 1387/ ص 87)

6- در مورد تعداد، طول، عمق و جهت خراش های ایجاد شده نظرات متفاوتی وجود دارد که آنها را با هم بررسی می کنیم:

1-6- طول برش ها

- در مورد طول برش ها، سه نوع روش وجود دارد:

* برش های طویل: معمولا طول هر برش حدّاقل یک سانتی متر است و تعداد آنها 14 تا 15 عدد.

* برش های کوتاه: طول هر برش دو سه میلیمتر است و تعداد آن از سی- چهل عدد تا حتّی بالای دویست برش.

* برش سوزنی: معمولا با نوک تیز تیغ هایی مانند تیغ شماره 11، خراش هایی نقطه ای روی پوست ایجاد می شود. درواقع، در این روش بیش از آن که برش ایجاد شود، پوست به صورت نقطه ای سوراخ می شود.

معایب و محاسن این روش ها:

* میزان درد: بیشترین درد در برش های طویل ایجاد می شود و کمترینش در برش های کوتاه. جالب این جاست که درد روش سوزنی به دلیل حالت ضربه ای و عمود برش، بیشتر از برش کوتاه است.

* زیبایی: بهترین نتیجه در مورد زیبایی پوست در برش سوزنی و بعد از آن در برش های کوتاه به وجود می آید. معمولا خط برش های طویل روی پوست می ماند و با تکرار حجامت، حتّی ممکن است موضع حجامت به صورت لیفی و سفت در بیاید که حجامت های بعدی را سخت تر و کم نتیجه تر می سازد.

* میزان خون خروجی: به ترتیب از برش طویل به سوزنی میزان خون خروجی کم می شود.

بررسی و نتیجه گیری: بررسی کتب طبّی قدیم نشان می دهد که عقیده پیشینیان ایجاد برش های عمیق و طویل در موضع حجامت برای خروج بهتر و کامل تر خون بوده است:

* «پس شَرط- يعنى تيغ- زنند بر آن موضع تيغ‏هاى طولانى عميق» 

(خلاصة الحكمة/ عقيلى علوى شيرازى، سيد محمد حسين/ اسماعيليان‏/قم/1385/ ج‏2 / ص456) 

بسیاری از همکاران، امروزه نیز بر همین روش پافشاری دارند. امّا به چند دلیل بنده با این روش مخالفم:

- مردم این دوره و زمانه(و به ویژه بانوان) روی زیبایی خود حساسیت زیادی دارند و ایجاد جوشگاه ناشی از حجامت می تواند آنها را از حجامت بیزار کند.

- همان قدر که امروزه وجود جوشگاه ناشی از تزریق واکسن سل(BCG) روی بازوی ما امری طبیعی است و کسی آن را منافی زیبایی و یا امری غیرمعمول نمی شمارد؛ وجود جای حجامت بر پوست مردم در زمان هایی پیشتر هم امری طبیعی به شمار می رفت و کسی در مورد آن کنجکاوی نمی کرد. به عکس، امروزه(و علیرغم فراگیر شدن نسبی حجامت) وجود جوشگاه حجامت برای بسیاری از مردم امری غیرعادی است و می تواند مورد کنجکاوی و سوال آنها قرار گیرد که این کنجکاوی و سوال و جواب ها برای فرد حجامت شده، ناخوشایند و برای سوال کنندگان یک تبلیغ منفی برای حجامت به شمار می رود.

- چنان که گفتیم، در کسانی که به هر دلیل نیاز به حجامت های دوره ای دارند، با تکرار برش های بزرگ، پوست به سمت سفت و لیفی شدن می رود و این حجامت را سخت تر و کم اثرتر می کند.

- بنیه بدنی مردم این دوره و زمانه به خوبی مردم قدیم نیست ولذا اغلب، باید خون کمتری در حجامت گرفته شود.

- ما ترسوتر و نازنازی تر! از قدیمی ها هستیم و میزان درد حجامت، تاثیر زیادی در تصمیم گیری در مورد انجام یا عدم انجام حجامت دارد.

- به همان دلیل فوق الذکر و به دلیل سیستم عصبی ضعیف بسیاری از ما، احتمال غشوه حجامت در برش های بزرگ، بیشتر است.

بنابراین به نظر می رسد که بهتر است از روش میانه یعنی ایجاد برش های کوچک استفاده کنیم. در این روش با بالا بردن تعداد برش ها، عملا طول کلّی برش با روش برش طویل برابری می کند یا حتّی بیش از آن است. درواقع، مثل این است که در این روش، طول برش های بزرگ را در تعداد زیادی برش کوچک سَرشکن کرده ایم. به این ترتیب:

- میزان درد بیمار کمتر خواهد شد. البته سرعت عمل حجّام در این مساله بسیار موثر است. برای مثال بنده عادت دارم در حجامت های عام 243 برش ایجاد کنم. به دلیل سرعت عمل، معمولا بیمار احساس می کند که تنها چند تیغ خورده است و توانایی تمیز قائل شدن بین برش هایی که با فاصله زمانی خیلی کمی ایجاد می شوند را ندارد.

- میزان خونریزی در این روش تنها اندکی کمتر از روش برش های طویل است. معمولا خونریزی به اندازه کافی انجام می شود و به دلیل کوچکی برش ها، در پاین حجامت، خون به راحتی بند می آید.

- در این روش عملا جوشگاهی باقی نمی ماند و پس از مدّت کوتاهی، جای برش ها محو خواهد شد.

- در این روش باید سعی کرد که برش ها در تمام مساحت موضع حجامت توزیع یکسانی داشته باشند تا نتیجه بهتری حاصل شود.

- این روش حتّی در مناطقی مثل صورت که نماندن جای حجامت بسیار مهم است هم قابل اجراست اگرچه در این موارد شاید ایجاد خراش های سوزنی به احتیاط نزدیک تر باشد.

2-6- عمق برش ها:

* « وَ تُلَيَّنُ الْمِشْرَطَةُ عَلَى جُلُودٍ لَيِّنَةٍ: تيغ را بايد به مدارا و نرمى كشيد.»

( طبّ الإمام الرضا عليه السلام( الرسالة الذهبية)/منسوب به امام رضا عليه السلام/دارالخیّام/قم/1402 ه. ق./ص 57)

در مورد عمق برش ها اختلاف خاصّی بین صاحب نظران وجود ندارد. اکثر ایشان معتقدند که عمق برش ها باید در حدّی باشد که  از لایه روپوست(اپیدرم) تجاوز نکند.

با توجّه به این که ضخامت اپیدرم در نقاط مختلف بدن از نیم تا یک و نیم میلیمتر متفاوت است، حجّام باتجربه موظف است در اشخاص مختلف و انواع حجامت، این عمق را به نحو مناسبی تنظیم کند تا احتمال ایجاد جوشگاه به حدّاقل برسد. مثلا در حجامت موضع اگزمای منتشر یا موضع پسوریازیس(داءالصّدف) یا حجامت افراد کم خون، این خراش ها سطحی ترند امّا در فردی که دارای خون غلیظی است که به آسانی خارج نمی شود یا این که به دلیل غلبه خون، نیاز به خروج خون بیشتری دارد، باید عمق خراش ها بیشتر باشد.

البته چنان که قبلا گفته شد؛ اطبای قدیم، به اندازه ما «دل رحم» نبودند!! و از برش های طویل و عمیق استفاده می کردند:

* «پس شَرط- يعنى تيغ- زنند بر آن موضع تيغ‏هاى طولانى عميق» 

(خلاصة الحكمة/ عقيلى علوى شيرازى، سيد محمد حسين/ اسماعيليان‏/قم/1385/ ج‏2 / ص456) 

امّا به دلایلی که پیشتر اشاره شد، ما برش های کوتاه تر و کم عمق تر را ترجیح می دهیم.

3-6- جهت برش ها:

بهترین روش برای بهبودی سریع تر و کامل تر محلّ خراش های حجامت این است که برش ها را در جهت «خطوط پوستی لانگر» ایجاد کنیم. خطوط لانگر، خطوطی فرضی هستند که ایجاد برش هایی مانند برش های جرّاحی در جهت آنها باعث می شود که نتیجه جرّاحی به لحاظ زیبایی و احتمال ایجاد جوشگاه، مطبوب تر باشد.

پزشک حجّام باید جهت این خطوط را بداند امّا اگر کسی جهت دقیق این خطوط را نمی دانست می تواند به عنوان یک قاعده کلّی، برش ها را در جهت طولی بدن ایجاد کند.

با این توضیح به نظر می رسد که اقدام بعضی حجّام های محترم که در محلّ حجامت، برش های متقاطع و ضربدری ایجاد می کنند کار ناصوابی باشد.

تذکّر: در برخی افراد که به دلایلی مانند غلظت بسیار زیاد خون، خروج خون کم است و زود بند می آید؛ گاه لازم می آید که در اثنای حجامت، تعداد دیگری خراش جدید روی پوست ایجاد شود:

* «اگر به قدر مطلوب و حاجت خون برآمده و باز در بر آمدن است، بهتر و الّا باز چند تيغى بر آن بزنند و به دستور سه مرتبه ديگر وضع نمايند و جدا كنند تا به قدر مطلوب خون اخراج يابد.»

(خلاصة الحكمة/ عقيلى علوى شيرازى، سيد محمد حسين/ اسماعيليان‏/قم/1385/ ج‏2 / ص457) 

د- خون گیری

پس از ایجاد خراش ها، مجدّدا لیوان بادکش روی موضع گذاشته می شود و با اعمال فشار مناسب، تخلیه خون آغاز می شود.

نکته های مهم در این زمینه عبارتند از:

- میزان و سرعت تخلیه خون به عوامل مختلفی مانند تعداد و عمق برش ها، مزاج ذاتی و مزاج بیماری شخص، میزان کشش بادکش، تمهیدات قبل از حجامت، زمان انجام حجامت(فصل، روز چندم ماه قمری، ساعت چندم روز و ...)، حالات روحی شخص و ... بستگی دارد. حجّام مجرّب در تشخیص طبیعی یا غیرطبیعی بودن سرعت خروج خون مشکلی نخواهد داشت.

- در خون گیری هم مانند بادکش گذاری اوّلیه خوب است که مرحله به مرحله و به تدریج، بر قدرت مکش افزوده شود:

* « و خورده خورده بمكد تا خون آنچه بايد بيايد.»

(رساله دلاكيه‏/حاج محمد كريم بن ابراهيم‏/مؤسسه مطالعات تاريخ پزشكى، طب اسلامى و مكمل/ تهران/ چاپ اوّل؛ 1387/ ص 87)

* « و بايد كه هر مرتبه از مرتبه ديگر، در امتصاص و ابطاءِ قلع محجمه به تدريج زياده نمايند. »

(خلاصة الحكمة/ عقيلى علوى شيرازى، سيد محمد حسين/ اسماعيليان‏/قم/1385/ ج‏2 / ص456) 

در واقع، هر قدر زمان حجامت به جلو می رود، به دلیل لخته شدن تدریجی خون، نیاز به اعمال فشار بیشتری برای تخلیه خون هست. البتّه باید توجّه داشت که در خون گیری، به مانند بادکش گذاری قبل از تیغ زدن، قرار نیست که اوّلین بادکش با کشش خیلی کم گذاشته شود بلکه از همان ابتدا کشش کافی برای خروج خون اعمال می شود و مرحله به مرحله افزوده می شود.

- یک نکته مهم این است که کشش بیش ازحد هم می تواند در اثری معکوس، لبه های برش ها را به یکدیگر فشار داده مانع از خروج خون گردد.

- تناوب تخلیه لیوان حجامت

فرض کنید که در یک حجامت، 90 سی سی از شخص خون گرفته می شود. به عنوان یک اصل ساده به یاد داشته باشید که اگر این میزان خون را با 6 تخلیه 15 سی سی از بیمار بگیریم خیلی بهتر است تا با سه تخلیه 30 سی سی. بنابراین منتظر نمانید تا لیوان حجامت از خون پر شود و بعد، آن را تخلیه کنید. تناوب بیشتر در دفعات تخلیه لیوان، به بهبود نتیجه درمانی(به ویژه در افرادی که خون غلیظ تری دارند) کمک می کند. تاخیر در تخلیه باعث رسوب و عدم خروج بعضی از موادّ دفعی می شود.

پر شدن لیوان یک مشکل دیگر هم ایجاد می کند و آن سرایت خون به سوپاپ لیوان و آلوده شدن ساکشن حجّام است.

- چند بار و تا کی باید خون را تخلیه کرد؟ چنان که اشاره شد، اين تعداد در هر فرد متفاوت است و تعيين كردن اين دفعات از قبل – مثلاً سه بار خون گيري در هر بار حجامت – كاري غير علمي است. گاهی پس از دو سه بار خون گیری، حجامت خاتمه یافته تلقّی می گردد و گاهی تا 10 بار تخلیه هم لازم است. سرعت جریان خون هم در موارد مختلف، بسیار متفاوت است. گاهی سرعت و میزان خونریزی بسیار کم است امّا به دلیل کثیفی خون و جریان ممتد امّا آرام خون، لازم است که به دفعات، خون تخلیه شود.

معمولا به طور متوسط 6- 5 بار خون گیری در هر حجامت لازم است.

هـ - خاتمه حجامت

خون گيري تحت یکی از این شرایط خاتمه می یابد:

1- غشوه شدید بیمار به نحوی که ادامه حجامت وی ممکن نباشد.

2- قطع خود به خود خونريزي: اگر حجّام، خراش های مناسبی ایجاد کرده تخلیه خون را نیز مطابق اصول صحیح انجام دهد، بند آمدن خونریزی می تواند معیار مناسبی برای اتمام حجامت باشد.

3- روشن شدن رنگ خون: این نشانه، معیار بسیار مناسب و مهمّی است امّا در افراد کم تجربه می تواند باعث خطا شود. روشن شدن واضح رنگ خون خروجی، نشان از پایان خروج خون غلیظ و کثیف دارد:

* «و ليخرج من الدم بقدر ما يري من تغيّره: خون بايد به اندازه‌اي خارج شود كه رنگش تغيير كند.»

( طبّ الإمام الرضا عليه السلام( الرسالة الذهبية)/منسوب به امام رضا عليه السلام/دارالخیّام/قم/1402 ه. ق./ص 57)

البته چنان که گفتیم تجربه شخصی حجّام در تشخیص صحیح این معیار، دخیل است و مثلا یک فرد دموی سالم، از ابتدا تا انتهای حجامت، خون غلیظی دارد  و لذا در مورد او، این معیار نمی تواند ملاک عمل باشد چراکه در چنین شخصی، هدف، کم کردن خون است و نه خروج خون های کثیف.

4- تشخیص حجّام: یک حجّام باتجربه، ممکن است علیرغم عدم حصول معیارهای فوق، تصمیم به قطع خون گیری کند. مثلا در یک فرد بلغمی که به یک دلیل طبّی نیاز به کمی کم کردن خون دارد، ممکن است از ابتدا تا انتها با خروج خون رقیق و روشن مواجه باشیم و در صورت ادامه روند خون گیری، خروج خون هم ادامه پیدا می کند. در چنین مواردی، این تجربه و علم حجّام است که تعیین می کند حجامت در چه زمانی خاتمه پیدا کند.

5- تاول زدن: در برخی افراد، بادکش کردن باعث ایجاد تاول های پوستی می شود. به نظر می رسد که این تاول ها بیشتر در افراد دموی ایجاد می شوند. برخی گفته اند که این تاول ها با سطح اسید اوریک خون بیمار تناسب دارند امّا دلیلی بر آن اقامه نکرده اند و حدّاقل، تجربه های شخصی بنده، صحّت آن را تایید نمی کند. بادکش شدید و سریع می تواند زمینه را برای بروز این تاول ها فراهم کند امّا با رعایت این نکته هم نمی توان کاملا جلوی بروز این تاول ها را گرفت.

به هرحال باید توجّه داشت که بروز این تاول ها معیاری برای خاتمه حجامت نیست امّا گاهی تعداد آنها با هر بادکش کردن به قدری زیاد می شود که ممکن است در تصمیم گیری حجّام تاثیر بگذارد. در اینجا حجّام با توجّه به وضعیت بیمار و حجامت او، در مورد ادامه یا خاتمه حجامت تصمیم می گیرد.

با این تاول ها چه کنیم؟ این تاول ها جداره محکمی دارند و به خودی خود، دیر، جذب یا تخلیه می شوند. توصیه ما این است که در پایان حجامت و با فشار ملایم گاز یا پنبه، این تاول ها را تخلیه کنید.

- حجامت چقدر طول می کشد؟ با توضیحات فوق الذّکر واضح است که نمی توان یک زمان واحد را برای تمام حجامت ها درنظر گرفت. یک حجامت عام اگر به روش صحیح انجام شود معمولا بین 20 تا 30 دقیقه زمان می برد. حجامت هایی مانند سر یا ساقین که تمهیدات و روش های ویژه ای می طلبند ممکن زمان بسیار بیشتری را به خود اختصاص دهند.

- میزان خون خروجی: مقدار خوني كه از محلّ حجامت خارج مي شود؛ بسته به مزاج و وضعيت جسماني حجامت شونده، فصل و حتّي روز حجامت، نحوه حجامت و ... متفاوت است و اگر اصول حجامت صحیح رعایت شده باشد، كم يا زياد بودن آن نسبت مستقیمی با نتایج درمانی حاصله ندارد.

متاسفانه بسیاری از مردم فکر می کنند که هر قدر در زمان حجامت، خون بیشتری خارج شود بهتر است و این حتّی زمینه سوءاستفاده بعضی نااهلان را برای انجام حجامت های سنگین و تبلیغات غیرواقعی باز کرده است.

در مجموع مراحلِ انجام حجامت عام، به طور متوسّط 50 تا 100 ميلي ليتر خون از بدن شخص خارج مي شود که در حجامت های دیگر مثل حجامت سر، كمر و ساقین حتّی کمتر از این مقدار است. لازم به ذكر است بدن انسان قادر است در مدت زمان بسيار كوتاهي اين مقدار خون را بازسازي و جايگزين نمايد.

چنان که می بینید متوسّط خون خروجی در حجامت، بسیار کمتر از خون گرفته شده در انتقال خون است امّا به دلیل سازوکارهای موجود در حجامت که منجر به خروج خون کثیف و باقی ماندن خون تمیز می شود، آثار درمانی مختلفی پس از حجامت ظاهر می شود که در مقالات بعدی مفصلا در مورد آنها بحث خواهیم کرد.

و- پس از خاتمه

پس از خاتمه خون گیری، موضع حجامت، پاكسازي و پانسمان مي شود:

1- پاکسازی موضع حجامت و اطراف آن، با مقداری پنبه کفایت می کند و نیازی به استفاده از الکل یا بتادین نیست.

2- چنان که گفتیم قبل از پانسمان بهتر است تاول های احتمالی ایجاد شده را با فشار ملایم پنبه یا گاز تخلیه کنید.

3- در پانسمان محلّ حجامت، ضرورتی به استفاده از گاز استریل نیست و می توان از گازهای غیراستریل هم استفاده کرد امّا انجام این کار به آرامش خاطر بیشتر بیمار می انجامد ولذا باید پانسمان محلّ حجامت با گاز استریل انجام شود.

4- برای چسب زدن روی پانسمان بهتر است از چسب های ضدّحساسیت(معروف به چسب CM یا چسب کاغذی) استفاده کرد. اگر هم از چسب پارچه ای(لکوپلاست) استفاده می کنید در پوست های مودار از آنها استفاده نکنید که هنگام کندن چسب ها، مشمول ناله و نفرین بیمار خواهید شد!!

5- در حجامت سر، نیازی به پانسمان نیست. در حجامت آلرژی هم ضرورت دارد که روی موضع حجامت باز بماند.

6- به بیمار درباره این که پانسمان محلّ حجامت ضرورت علمی چندانی ندارد توضیح دهید تا در صورت جدا شدن احتمالی پانسمان، دچار نگرانی نشود. درعین حال به بیماران حسّاس تر تاکید کنید که در صورت ضرورت می توانند خودشان پانسمان را تجدید کنند. البته نهایتا 24 ساعت پانسمان کافیست.

7- پس از پایان حجامت و به دليل سطحي بودن خراشها، موضع حجامت دچار خونريزي مجدد نمي شود امّا ممکن است تا دو سه روز، آلودگی های مختصری روی لباس زیر بیمار ایجاد شود که طبیعی است.

8- از بهترین راه ها برای تسریع در ترمیم موضع حجامت و کاهش احتمال باقی ماندن جای تیغ ها، این است که قبل از پانسمان، کمی عسل روی زخم ها بمالیم. به بیمار نیز توصیه می کنیم تا وقتی زخم ها باز هستند روزی دو سه بار روی آنها عسل بمالد. مالیدن شیر یا ژل تازه برگ آلوئه ورا روی زخم هم خوب است. به هیچ وجه برای ضدّعفونی کردن زخم حجامت از بتادین و یا موادّ مشابه استفاده نکنید که عملا باعث تاخیر در ترمیم زخم خواهد شد.

9- به بیمار توصیه کنید درصورت دردناك بودن محلّ حجامت، 5 تا 6  بار و هر بار به مدّت يك دقيقه – يا درحدّ تحمّل- روي موضع حجامت، كيسه يخ بگذارد.

10- كبـودي، تورّم و اندكي خـارش در محلّ حـجـامـت، طبيعي است و پس ازگذشت چند روز، خود به خود، مرتفع مي شود. امّا خارش شدید در محلّ حجامت می تواند ناشی از این دلایل باشد:

- عدم خون گیری کافی که باعث شده است مقداری از موادّ زائد در زیر پوست محبوس بماند.

- کثیفی بیش از حدّ خون.

در این موارد بهترین راه این است که با رعایت تمهیدات، ناحیه را مجدّدا خراش داده مقداری خون گیری کنیم. اگر به هر دلیلی این کار مقدور نیست، کارهایی مانند کمپرس سرد، ضماد «سدر و گلاب» و ... می تواند مشکل را حل کند. 

11- در رساله ذهبیه آمده است که در پایان حجامت هم، روی موضع حجامت را روغن مالی کنیم:

* «و يمسح عقيب الحجامة، و عند الفراغ منها يليّن الموضع بالدّهن: در پایان حجامت هم موضع را روغن مالی کند.»

( طبّ الإمام الرضا عليه السلام( الرسالة الذهبية)/منسوب به امام رضا عليه السلام/دارالخیّام/قم/1402 ه. ق./ص 57)

این کار در بین اهل حجامت امروزی، رایج نیست و حتّی اهل فن توصیه ای خلاف این مساله دارند:

* «علّت پاک کردن روغن از موضع بدین جهت می باشد که وجود روغن باقی مانده روی پوست، مانع التیام سریع زخم خواهد شد.»

(جزوه روش اجرای حجامت/ خیراندیش، حسین؛ مصوّبه هیأت علمی مؤسّسه تحقیقات حجامت ایران/ویرایش دوّم، 1384/ ص24)

به هرحال بنده ترجیح می دهم اظهارنظر فنی در این مورد را به بزرگان این رشته واگذار کنم امّا به نظر می رسد در مجموع، مالیدن عسل روی موضع، معارضی نداشته باشد.

12- و نهایتا این که پس از انجام حجامت، به دليل موفّقيّت در انجام يكي ازسنن الهي،  به فرد حجامت شونده تبریک بگویید.

نــــکــــتــه هــا

1- آیا حجامت، درد دارد؟

بله؛ حجامت درد دارد امّا چنان که اشاره کردیم، به دلیل اثرات ناشی از روغن مالی و بادکش، موضع حجامت دچار بی حسّی نسبی می شود و به همین جهت، درد حجامت، اندک و اغلب چیزی در حدّ درد تزریقات عادّی است. درد حجامت معمولا به اندازه ای کم است که حتّی از سوی کودکان هم به خوبی تحمّل می شود و آن چه معمولا باعث گریه کودکان(و جیغ و داد برخی بزرگسالان!) به هنگام حجامت می شود بیشتر ترس است تا درد.

تبلیغات برخی از مراکز که ادّعای انجام حجامت با بی حسّی نسبی را دارند هم کلمه حقّی است که اراده باطلی از آن می شود چراکه هر حجامتی، خود به خود توام با بی حسّی نسبی پوست خواهد بود.

2- آیا نیاز به بی حسّ کردن محلّ حجامت هست؟

به همان دلایل فوق، خیر.

3- آیا لازم است قبل از حجامت موهای موضع را کوتاه کرد؟

پاسخ این سوال منفی است. حتّی در حجامت سر هم با استفاده از ژل های لوبریکانت، می توان بدون نیاز به کوتاه کردن مو اقدام به حجامت کرد.

4- آیا جای حجامت روی پوست باقی می ماند؟

جواب این سوال را در سطور فوق داده ایم. اگر حجامت با خراشهاي ظريف و طبق اصــول علمي انجام شود، تقريباً هيچ گاه جاي آن روي پوست باقي نمي ماند(حتّي در بيماران ديابتي).  

5- عوارض حجامت چیست؟

اگر حجامت، طبق ضوابط علمي از جمله انتخاب صحیح بیمار و رعایت تمهیدات مربوط به آماده سازی او انجام شود تقريباً هيچ عارضه اي براي بيمار ندارد.  

گاهي پس از انجام حجامت، ناراحتي هاي جزئي مثل ضعف، سردرد، سرگيجه، گرفتگي هاي خفيف عضلاني و طپش قلب بروز مي كند كه اغلب، پس از يكي دو روز برطرف مي شوند. خوردن عسل، خرما و غذاهاي شيرين در رفع اين عوارض مؤثّرند. درصورت شدّت اين حالات، بهتر است بیمار با پزشک خود تماس بگیرد. اين مشكلات، معمولا در نوبت های بعدی حجامت تخفيف مي يابند.

6- آیا نیازی به استریل سازی وسایل حجامت هست؟

پاسخ این سوال منفی است چراکه:

- تیغ های مورد استفاده، تیغ استریل یک بار مصرف جراحی هستند.

- لیوان های مورد استفاده یک بار مصرف هستند و بعد از حجامت دور انداخته می شوند.

- برای پانسمان هم از وسایلی استفاده می شود که در هر مرکز بهداشتی استفاده می شود.

- به دلیل پلاستیکی بودن ساکشن های دستی، امکان استریل سازی آنها با وسایل عادی وجود ندارد. البته اساسا امکان انتقال عفونت از این راه وجود ندارد. در صورت آلودگی احتمالی قسمت رابط می توان آن را تعویض کرد.

- در مورد ساکشن های برقی هم باید توجه داشت که در صورت ورود خون به شیلنگ رابط، باید پس از حجامت، این شیلنگ را دور انداخت و شیلنگ دیگری نصب کرد.

- تنها مساله اختلافی، کاسه های جمع آوری خون است. بهترین راه، استفاده از کاسه های یک بار مصرف است که متاسفانه تا کنون اقدامی از سوی موسسه حجامت انجام نشده است و برای مراکز منفرد هم امکان اقتصادی تولید این گونه ظروف وجود ندارد.

در حال حاضر با کشیدن سلفون یا پلاستیک فریزر روی کاسه های استیل، خون گیری انجام می شود و سپس، سلفون یا پلاستیک، جدا شده، دور انداخته می شود.

کسانی که با نحوه خون گیری در حجامت آشنا هستند می دانند که امکان انتقال عفونت از این طریق هم وجود ندارد؛ چنان که در طی این سال ها و با انجام میلیون ها مورد حجامت در کشور، حتی یک مورد انتقال بیماری هایی مانند ایدز و هپاتیت از طریق حجامت گزارش نشده است. با توجه به عناد بی پایان بسیاری از اهالی بهداشت و درمان با این سنت الهی و اسلامی، می توان مطمئن بود که حتی اگر یک مورد از این گونه بیماری ها قابل انتساب به حجامت بود، تا کنون خروارها اشک در پای این پیراهن خونی از مردم ستانده می شد.

شاید اعتراف دکتر پولاک، طبيب ناصرالدين شاه، تایید محکمی بر این ادعای ما باشد، به ویژه این که او در زمانی مشاهدات مربوط به حجامت در ایران را نگاشته است که حجامت توسط دلّاکان و در حمّام ها و با امکانات آن دوره انجام می شده است:

* « بين دو استخوان كتف تقريبا همه ايرانيان شيارهایى به چشم مى‏ خورد. در بدو امر خيال مى ‏كردم اينها آثار ضربه‏ هاى چوب باشد تا اينكه ديدم ضربه چوب را فقط بر كف پا مى‏ زنند و از اين لحظه ديگر متوجه اثر حجامت شدم.... در اينجا ناگزير از اعتراف‏ به اين مطلبم كه من جز دو مورد هيچ عاقبت زيانبارى بر آن نديدم و در اين دو مورد هم زخم حجامت تبديل به قرحه ‏هاى سيفليسى شده بود و دلاك را متهم مى‏ كردند كه چاقوى كثيف به كار برده بوده‏ است. در عمل نيز در ساير قسمتهاى بدن هيچ اثرى از سيفليس ديده نمى ‏شد.»

(سفرنامه پولاك؛ ايران و ايرانيان‏/پولاك، ياكوب ادوارد/مترجم: كيكاووس جهان دارى‏/خوارزمى‏/تهران‏/چاپ دوّم؛ 1368 ه. ش‏/ص427)  

با این حال و برای رفع بهانه بازرسان بهداشتی و نیز اطمینان بخشی به مراجعین، بد نیست که این کاسه ها استریل شود.

به این ترتیب می توان دریافت که تبلیغات عدّه ای از همکاران بابت انجام حجامت با وسایل استریل هم کلمه حق دیگری است که اراده باطلی از آن شده است و نمی تواند دلیل وجود مشکل بهداشتی در سایر مراکزی باشد که از این گونه تبلیغات امتناع می کنند.

چند توصیه به همکاران

حجامت، یک رفتار است، رفتاری که علاوه بر صبغه بهداشتی و درمانی- و حتّی بیش از آن- ؛ صورتی وحیانی، جنبه ای اعتقادی و وجاهتی معنوی دارد. اگر حجامت این گونه نبود، شایستگی آن را نمی یافت تا در شب معراج، و در میانه ناز و نیازهای عاشقانه حبیب و محبوب، خودنمایی کند.

بنابراین شایسته است که حجّام، بیش از آن که به برآورده شدن نیازهای مادّی خود بیندیشد و پیش از آن که تکلّف طبابت، بر رفتار او حکم براند؛ خود را عبدی ببیند که به نیابت حضرت عالم پناهی حبیب الله، صلّی الله علیه و آله و سلّم، مامور اجرای امر والای محبوب است که بر زبان ملائک آسمان هفتم جاری شده است: 

* « يَا مُحَمَّدُ احْتَجِمْ‏ وَ أْمُرْ أُمَّتَكَ بِالْحِجَامَةِ: یا محمّد! حجامت کن و امّتت را نیز به حجامت امر کن.»

(بحار الأنوار/ مجلسى، محمد باقر/‏ دار إحياء التراث العربي‏/ بیروت/ج‏59 / باب 3/ ص282)

بنابراین خوب است که:

- با وضو حجامت را انجام دهید.

- هرگز در حال جنابت یا سایر پلیدی های معنوی، اقدام به حجامت بیماران نکنید.

- نزاهت نفسانی شما در نتیجه حجامت بیمار بسیار مؤثّر است. حداقل این که در انجام واجبات و ترک محرّمات اهتمام داشته باشید. اگر این گونه نباشید، در مسیر رحمت جاری حق تعالی مانع و رادعی خواهید بود که خود و بیمارتان را از درک فیضان مهر الهی، محروم می کنید.

- مانند هر کار دیگری، حجامت را نیز با تسمیه کامل(بسم الله الرّحمن الرّحیم)، آغاز:

* امام باقر علیه السّلام فرموده اند:« إِذَا تَوَضَّأَ أَحَدُكُمْ أَوْ أَكَلَ أَوْ شَرِبَ أَوْ لَبِسَ ثَوْباً وَ كُلَّ شَيْ‏ءٍ يَصْنَعُ يَنْبَغِي أَنْ يُسَمِّيَ عَلَيْهِ فَإِنْ هُوَ لَمْ يَفْعَلْ كَانَ الشَّيْطَانُ فِيهِ شَرِيكاً: وقتی وضو می گیرید یا می خورید یا می آشامید یا لباس می پوشید و هر کاری که می کنید شایسته است که نام خدا را بر زبان جاری سازید وگرنه شیطان در آن کار، شریک می شود.»

(مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل/ نورى، حسين بن محمد تقى/ مؤسسة آل البيت عليهم السلام‏ /قم/چاپ اول، 1408ق./ ج‏5 ؛ ص304)

* امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمودند:« إِنَّ اسْمَ اللَّهِ فَاتِقٌ لِلرُّتُوقِ وَ خَائِطٌ لِلْخُرُوقِ وَ مُسَهِّلٌ لِلْوُعُورِ وَ جُنَّةٌ عَنِ الشُرُورِ وَ حِصْنٌ مِنْ مِحَنِ الدُّهُورِ وَ شِفَاءٌ لِمَا فِي الصُّدُورِ وَ أَمَانٌ يَوْمَ النُّشُورِ: همانا نام خداوند، باز کننده بسته ها، وصل کننده شکافته شده ها، آسانی دشواری ها، پناه از بدی ها، پناه سختی های روزگار، شفاء برای آن چه در سینه هاست و امان در روز برانگیخته شدن است.»

(همان منبع)

و با تحمید(الحمدلله، شکرا لله و ...)، به پایان ببرید:

* از امام صادق علیه السّلام پرسیدم که کدام یک از اعمال، نزد خدای عزّو جلّ محبوب تر است؟ فرمودند:« أَنْ تَحْمَدَهُ: این که حمد او را به جای آوری‏»

(الكافي/كلينى، محمد بن يعقوب‏/دار الكتب الإسلامية/تهران‏/ 1407 ق‏/ ج 4/ص 375)

به بیمار خود نیز همین توصیه ها را داشته باشید.

- هرگز فراموش نکنید که شما تنها موظّف به ادای  وظیفه بندگی خویش به نحو احسن هستید و شفا به عهده خداوند متعال است. مانند هر امر دیگری، موفقیت در حجامت را نیز به توکّل بر خدای متعال و توسّل به ذوات مقدّسه حضرات معصومین علیهم السّلام منوط بدانید و از تاثیرات منفی شرور نفسانی، به ایشان پناه ببرید.

- نیت قلبی خود را انجام وظیفه بندگی قرار دهید و خود را از سایر مسائل و حتّی فکر کردن به نتیجه حجامت فارغ کنید.

-اگرچه در روایات شریف، اشاره ای به این مورد نشده است امّا سعی کنید به مانند بسیاری از واجبات و مستحبّات، برای حجامت هم، بیمار را رو به قبله بنشانید.

- ادای مستحبّات حجامت(ازجمله قرائت آیة الکرسی، طلب خیر، دعای ویژه حجامت، ذکر شریف صلوات) اگرچه عموما بر عهده حجامت شونده است امّا شما هم آنها را به جا آورید و به بیمار هم توصیه و تلقین کنید. به ویژه در بیماران نابینا یا کهنسال یا بی سواد، این اذکار شریف را آرام آرام و شمرده شمرده بخوانید تا او هم به همراه شما بخواند.

سعی کنید این اذکار را در برگه هایی مناسب، آماده کرده در مقابل دید حجامت شوندگان نصب کنید.

- همه روزه و به نیابت از حجامت شوندگان، مبلغی صدقه بدهید. این توصیه به طور اختصاصی برای حجامت وارد نشده است اما به دلیل آثار بی شمار برشمرده شده برای صدقه در روایات اهل بیت علیهم السّلام و به ویژه آثار آن در دفع بلایا(که آثار جانبی و ناخواسته درمان هم می تواند جزء آنها باشد) بهتر است به این کار اقدام کرد.

- بنا به توصیه احادیث شریف، کار خود را متقن و صحیح و استوار انجام دهید. در کار خود ظرافت و سلیقه به خرج دهید. حتی نحوه چسب زدن روی پانسمان هم می تواند در نحوه قضاوت بیماران شما تاثیر بگذارد.

- مراجعین را بنده خدای عزّوجل بدانید و به او احترام بگذارید و بهترین خدمت را به او ارائه دهید. برای هیچ کس امتیاز ویژه قائل نشوید؛ به خصوص اگر به هنگام حجامت، دیگر مراجعین نیز مشغول حجامت هستند.

اگر حجامت توسط دستیارانتان انجام می شود این گونه نباشد که برخی دوستان و منسوبان را شخصا حجامت کنید که این مساله اعتماد مردم نسبت به دستیارانتان را به لحاظ علمی و فنّی و نسبت به خودتان را به لحاظ اخلاقی مخدوش خواهد ساخت. اگر به دلایل علمی لازم است که بیماری را خودتان حجامت کنید به نحوی مناسب مساله را برای سایرین روشن کنید.

- علم و عقل، مؤیّد به تایید وحی و حدیث هستند، لذا اصول علمی تبیین شده از سوی عالمان این رشته را رعایت کنید.

- اگرچه عالمان علم حدیث، تا کنون بررسی دقیق و همه جانبه ای در مورد احادیث طبّی انجام نداده اند؛ امّا سعی کنید « رجاءً » به آنها عمل کنید و توصیه های خود به بیماران را نیز مؤیّد به همین احادیث کنید تا بهتر و بیشتر بر صفحه جان آنها بنشیند. آشنایی و حفظ بودن متن عربی احادیث، کمک زیادی به شما خواهد کرد.

البته باید مواظب باشید که اشتباهات و خطاهای احتمالی شما به پای طبّ اسلامی نوشته نشود یا به گونه ای رفتار نکنید که تلقّی بیماران، استفاده سودجویانه شما از احادیث باشد.

- چنان که گفتیم، باید حجامت را طبق اصول علمی و ضوابط شرعی و با رعایت تمهیدات آن انجام دهید و در این امر ولنگار و لاابالی نباشید امّا سخت گیری بیش از حد هم غلط است. مثلا اگر بیمارانی خودشان تصمیم به حجامت دارند و حوصله مصرف منضج و مسهل ندارند، آنها را از مزایای یک حجامت نصفه و نیمه محروم نکنید. البته این تسامح تا جایی مجاز است که مزایای حجامت بر معایب احتمالی آن در بیمار بچربد.

- هرگز و هرگز اعتقادات مذهبی مردم را نادیده نگیرید بلکه خودتان در این مسیر پیشرو باشید. حجامت در اکثر قریب به اتفاق موارد، عملی اضطراری نیست که به شما جواز حجامت نامحرم را بدهد. حجامت پیش از آن که رفتاری درمانی باشد، صبغه ای اعتقادی و وحیانی دارد؛ پس با لاقیدی خود در عمل به شرعیات، به بیماران خیانت نکنید.

یادتان باشد استفاده از کاورهای سوراخ دار برای انجام حجامت نامحرم، مشکلی را حل نمی کند. این گونه تمهیدات تنها در موارد اضطراری که انجام حجامت زن توسط مرد و بالعکس ضرورت پیدا می کند می تواند در رعایت حدود شرعی مفید باشد وگرنه در حالت غیراضطرار، کمکی به حل مشکل حرمت انجام حجامت نامحرم نخواهد کرد:

* از«امام موسي كاظم علیه السّلام» پـرسـيـدم:«عَـنِ الـْمَرْأَة لَـهَا أَنْ يَـحْـجُـمَهَا رَجُـلٌ؟ آيا جـايز است كه زن، نزد مرد حجامت كند؟»

« قَـالَ لَا: فرمودند: خير.» 

(قرب الإسناد/ حميرى، عبد الله بن جعفر/مؤسسة آل البيت عليهم السلام‏/ قم‏/1413 ق‏/ النص؛ ص227)

* از امیرالمؤمنین علیه السلام درباره پسربچّه ای که زنان را حجامت می کند سؤال شد، فرمودند: «إِنْ‏ كَانَ يُحْسِنُ يَصِفُ، فَلَا: اگر خوب و بد را می فهمد جایز نیست.»

(الكافي/كلينى، محمد بن يعقوب‏/دار الحديث‏/ قم‏/ ق 1429/ ج‏11/ص225)

- نظافت و آراستگی خود و محیط حجامت را بسیار بسیار جدّی بگیرید. فراموش نکنید که در آموزه های دینی ما، مفاهیم تمیزی و پاکی(در مقابل کثیفی و نجاست) تفاوت هایی دارند. سعی کنید عامل به هر دو مورد باشید.

- رعایت نظم، نوبت و وقت شناسی باید از اصول کار ما باشد.

- به لحاظ دریافت هزینه سعی کنید به مردم سخت گیری نکنید تا خاطره خوش آنها از حجامت، توام با یک نقطه تیره و تار نباشد. به خداوند و قول محکم او بر تأمین روزی بندگانش اطمینان داشته باشید. به ویژه از فقرا و نیازمندان هزینه ای دریافت نکنید و این صدقه جاریه مستمر را برای خود حفظ کنید.

- اگر دستیارانی برای انجام حجامت دارید، آنها را به لحاظ علمی، اخلاقی و حتّی ظاهری اهل ادب و آداب بار بیاورید. حتّی در این صورت هم گاهی به اتاق حجامت سر بزنید و بر کار دستیاران خود نظارت مستقیم داشته باشید و با بیماران به گفتگو بنشینید و از نظرات آنها مطلع شوید.

- اگر در حین بازدید از اتاق حجامت متوجه اشتباه دستیار خود شدید، سعی کنید با حفظ شان انسانی و علمی او و بدون این که بیمار مطلع شود اشتباهش را تصحیح کنید تا نه بیمار متضرر شود و نه ضربه روحی به دستیار وارد شود. تذکّرات و برخوردهای جدی تر را به بعد از تعطیلی کار موکول کنید.

- ساعت کار مطب خود را به نحوی تنظیم کنید تا با اوقات نماز تداخل نداشته باشد. اگر این کار ممکن نیست، حتما(و با اعلام قبلی به مراجعین) در ساعات نماز، به مدت مناسب، کار را تعطیل کنید و به ادای فریضه مشغول شوید. سعی کنید برای مراجعین نیز شرایط اقامه نماز را فراهم کنید. در هنگام نماز، فاصله های مصنوعی خود و بیماران را بردارید و در کنار ایشان نماز بخوانید تا مردم، پزشک را شخصی از جنس خودشان ببینند. این احساس نزدیکی مردم با شما، اثرات طبابت شما را بیش از پیش، افزون خواهد کرد.

- اگر بیماری به هر نحو در هنگام حجامت بر اثر کارهای شما یا دستیارانتان دچار مشکلی شد(مثلا بر اثر سهل انگاری، لباس هایش آلوده شد)، از او عذرخواهی نموده رضایت او را تحصیل کنید. گاهی بد نیست که هزینه های دریافتی از این بیماران را به ایشان عودت دهید.

- در طول انجام حجامت، بیمار را تنها نگذارید. وجود شما آرامش قلبی بزرگی برای اوست و در صورت بروز غشوه یا مشکلات دیگر، می توانید به سرعت، اقدامات لازم را انجام دهید. به بیمار آرامش دهید و از او تفقّد کنید تا به رحمت واسعه خداوند متعال در شفای خویش امیدوار باشد. تماس های ساده بدنی مانند گرفتن نبض، کمک زیادی به آرامش بیمار می کند.

- بهتر است محیط انجام حجامت، آرام و ساکت باشد و فضایی معنوی بر آن غلبه داشته باشد. رفتار صحیح شما می تواند پایه این اتفاق را بگذارد. در فضاهایی که همزمان چند نفر حجامت می شوند، اغلب، بیماران تمایل دارند که تجربیات خود در مورد حجامت را به گفتگو بگذارند. مانع این گفتگوی شیرین نشوید و حتی خودتان هم این بحث ها را به سمت و سوی صحیح هدایت کنید. امّا اگر بحث های انحرافی مثل بحث های سیاسی که متضمن گناهانی مثل غیبت است درگرفت، با هوشیاری، بحث را منحرف و به بستری مناسب هدایت کنید.

- توصیه ای که برخی از اهالی حجامت می کنند آن است که هر بیمار را به صورت انفرادی حجامت کنید و اعتقاد دارند که این کار، خطر غشوه حجامت را به حداقل می رساند. بنده به این دلایل با این کار مخالفم:

الف- انجام این کار به ویژه در مطب هایی که مراجعین زیادی دارند عملا امکان پذیر نیست. بسیاری از توصیه کنندگان هم در عمل، به این توصیه خود عمل نمی کنند.

ب- حجامت هم زمان افراد در محیط مشترک، در اکثر موارد باعث کاهش ترس افرادی می شود که برای بار اوّل اقدام به حجامت می کنند. دیدن راحتی دیگران در حین این عمل و تبادل نظر با ایشان و حتی تشویق و آرام بخشی سایرین به این فرد در کاهش استرس او بسیار موثر است، حتی گاهی اثرات تلقینی صحبت سایر حجامت شوندگان، از کلام شما هم موثرتر خواهد بود.

طبیعتا حجامت هم زمان افراد در محیط مشترک ملاحظاتی را می طلبد ازجمله این که:

@ تعداد افراد حجامت شونده با تعداد حجامت کنندگان مناسبت داشته باشد. تعدد زیاد حجامت شوندگان باعث غفلت حجّام و کاهش کارایی او خواهد شد.

@ برای حجامت هایی مانند سر یا ساقین که توجّهات ویژه ای می طلبند باید حتی المقدور حجّام بر روی یک یا حداکثر دو نفر متمرکز باشد.

@ در این شرایط، رعایت شرایط پاکیزگی اهمیت دو چندانی می یابد. به ویژه به هنگام جایگزینی فردی پس از فرد دیگر، تخت و وسایل حجامت کاملا تمیز شده آثار حجامت قبلی زدوده شود.

@ رعایت ملاحظات اخلاقی در این مکان ها بسیار اهمیت دارد و مثلا اگر قرار است برای کسی حجامت باسن انجام شود، او را به تنهایی یا در محیطی محصور(مثلا با پاراوان) حجامت کنند. اگر افرادی به هر دلیل تمایل ندارند جلوی دیگران موضع حجامت را برهنه کنند باید به نظر ایشان احترام گذاشت.

@ اگر فردی با دیدن خون یا استشمام بوی آن دچار غشوه می شود باید به تنهایی حجامت شود.

- به این سوال که باید همراهان بیمار را به اتاق حجامت راه داد یا خیر؟ نمی توان یک پاسخ واحد دارد. در واقع این مساله به شرایط همراهان و نیز خود بیمار و اتاق حجامت بستگی دارد.

در این شرایط اولویت با وارد نشدن همراهان است:

الف- شلوغی و ازدحام اتاق حجامت.

ب- حجامت شونده مشکلی با حجامت نداشته باشد و نیازی هم به همراه نداشته باشد.

ج- فرد همراه تا کنون حجامت نکرده است یا دید منفی نسبت به این کار دارد یا اضطراب دارد یا .... به ویژه در مورد بانوان، تا حد امکان بایداز ورود همراهان جلوگیری کرد.

امّا در این شرایط می توان تصمیم دیگری گرفت:

الف- خلوتی اتاق حجامت.

ب- حجامت شونده مضطرب است و از حجامت می ترسد امّا همراه او قبلا حجامت کرده تجربه مثبتی از آن دارد.

ج- حجامت شونده به هر دلیلی نیاز به همراه دارد، مانند کودکان، افراد ناتوان جسمی یا ذهنی و ....

- توانایی های علمی مراجعین خود را بالا ببرید تا بتوانند مشکلات ساده خود را مدیریت کنند. یک راه ساده این است که در طول انجام حجامت با او گفتگو کنید و اطّلاعات لازم را در اختیارش بگذارید.

راه آسان امّا بسیار مؤثّر دیگر، تهیه یک راهنما با زبانی ساده و ارائه توضیحات عمومی درباره اتّفاقی است که در حجامت برای آنها می افتد. این راهنما به بیمار کمک می کند که با رعایت تمهیدات ویژه حجامت، بهره بیشتری از حجامت خود ببرند. مطمئن باشید هزینه این کار در برابر منافع آن ناچیز است.

یک نمونه نسبتا مناسب، برگه های آشنایی با حجامت است که از سوی موسسه تحقیقات حجامت ایران تهیه و توزیع می شود. اگرچه شاید بهتر باشد که خودتان نسبت به تهیه راهنماهای مناسب تری اقدام کنید.

- راهی برای بیماران پیش بینی کنید تا در مواقع لزوم بتوانند با شما تماس بگیرند و نگرانی های خود در مورد حجامت انجام شده را در میان بگذارند. چند توضیح ساده از سوی شما، آرامش را به او بر می گرداند و مانع از آن خواهد شد که دیگران، با دادن اطلاعات غلط، میانه او و این رفتار درمانی را شکرآب کنند.

حتّی در برخی شرایط بد نیست خودتان با بیماران خاص و دارای مشکلات ویژه، تماس گرفته جویای احوال آنها و نتیجه حجامت ایشان شوید.

- کارهای خود را مستندسازی کنید. تشکیل پرونده، اقدامات آماری، تهیه فیلم و عکس از روند درمانی بیماران(البته با رضایت خود ایشان) و ... نمونه ای از این کارها هستند.

- به دنبال تبلیغات نباشید. شاید پذیرش این نکته در دنیای مثلا مدرن و پررقابت امروزی کمی سخت باشد اما واقعیت این است که عدم استفاده از تبلیغات، یکی از اصول اقتصاد اسلامی است:

* سدیر می گوید از امام صادق علیه السّلام پرسیدم که وظیفه شخص در طلب روزی چیست؟

فرمودند:«إِذَا فَتَحْتَ بَابَكَ، وَ بَسَطْتَ بِسَاطَكَ‏، فَقَدْ قَضَيْتَ مَا عَلَيْكَ: وقتی درب مغازه ات را گشودی و بساطت را پهن کردی، وظیفه ات را انجام داده ای»

(كافي/كلينى، محمد بن يعقوب‏/دار الحديث‏/ قم‏/ ق 1429/ ج‏9/ص545)

طبیعتا این توصیه در مورد حجامت با آن شان والایی که در اسلام دارد(تا بدانجا که از تعیین نرخ برای آن هم نهی شده است) موکدتر است. به زبان ساده تر در مورد حجامت، اطلاع رسانی کنید و مردم را نسبت به آن آگاه کنید اما به دنبال آن نباشید که لزوما برای حجامت به شما مراجعه کنند.

- غشوه حجامت بزرگ ترین مشکلی است که ممکن است در هنگام حجامت حادث شود که در مقاله ای جداگانه به آن خواهیم پرداخت. با این حال بهتر است مطب هایی که اقدام به حجامت می کنند به امکانات اولیه احیای قلبی ریوی مجهّز باشند.