بسم الله الرّحمن الرّحیم

و صلّی الله علی محمّد و آله الطّاهرین و لعنة الله علی اعدائهم اجمعین

حکمای ایرانی بر این باور بودند که همانگونه که پیدایش بیماری نیاز به سبب دارد،  تندرستی نیز بدون تدبیر و تدارک سبب های آن، پایدار و برقرار نمی ماند.  حکما این اسباب را شش سبب می دانستند و آنها را به نام " اسباب سته "  یا "  سته ضروریه "  می خواندند و برای هر یک چند و چون بسیار برمی شمردند. این شش سبب عبارت اند از: هوا، خوردنی ها و آشامیدنی ها، حرکت و سکون بدنی، خواب و بیداری،  استفراغ (به معنی فراغت یافتن و آسوده شدن از مواد زاید و سمی از طریق دفع از راه های طبیعی ) و احتباس ( نگهداری مواد حیاتی در بدن ) و رویدادهای نفسانی.

بخشی از اموری که زیرگروه سبب ضروری نخستین ( هوا ) برشمرده می شوند، تدابیر مربوط به فصل های سال هستند. بر اساس آموزه های طب سنتی ایران، یکی ازمهم ترین راه های نگهداری تندرستی (حفظ الصحة) و پیشگیری از بیماری ها ( تقدمة الحفظ )، به کار بستن تدابیر متناسب با هر فصل در گذر سال است.  حکمای ایرانی، آگاهانه و پیشبینانه راه و چاره هایی اندیشیده بودند تا  تندرستان (و نیز بیماران) با مزاج های گوناگون بدانند که به مقتضای  چگونگی سرشت خود و به تناسب دور فلک و گردش فصول، باید از چه اموری گریز و پرهیزکنند و به چه اعمالی روی آورند تا از هماهنگی داخلی و اعتدال مزاجی  بیرون نروند و یا آن که زودتر بدان هماهنگی بازگردند. این بایست و نبایست ها و چند و چون ها، بخش هایی بس خواندنی ازکتب طب سنتی را در برمی گیرد و جالب آن که با وجود آکندگی از نکته سنجی ها و ریز بینی های فراوان، همواره کل نگرانه و با دیدی  باز و گشاده به موضوع تندرستی فرد، بیان شده است.

سال معتدل و غیرمعتدل

به صورت كلى اگر سالى معتدل باشد؛ یعنی فصول، مطابق انتظار باشند؛ بيمارى ها در آن كمتر رخ مى دهند ولى در سال هاى غير معتدل كه فصول از نظر مزاجی شبیه هم می شوند یا مزاج غیرعادی پیدا می کنند(مثلا زمستان گرم یا تابستان خنک) بيمارى ها طولانى مى شوند؛ چرا كه در حالت طبيعى، بيمارى ناشى از سوء مزاج، در فصول بعد به علت تغییر و تخالف مزاج فصول، که با نظمی حکیمانه درپی هم می آیند؛ رو به بهبود می رود. در سال غير معتدل اين حالت اتفاق نمى افتد و بيمارى هاى مزمن بيشتر بروز مى كنند.

تعریف تابستان

هر چند منجمين، تابستان را از شروع تير تا پايان شهريور می دانند اما از نظر طب سنتى ايران، تابستان مدتى از سال است كه درآن هوا گرم است و مردم محتاج به خنك كردن هوا هستند.

طبیعت تابستان

در طب سنّتی ایران، تابستان متناظر با عنصر آتش است و مزاجى گرم و خشك دارد؛ البته اين توصيف تنها در كشورهايى مثل ايران و عربستان صحت دارد كه در تابستان باران نمى بارد ولى در جاهایی مانند هندوستان و نواحى ساحلى، تابستان، گرم وتر است.

اثرات تابستان بر بدن

در تابستان همه اخلاط به ویژه خلط صفرا برانگیخته می شوند و به جوشش درمی آیند. تولید صفرا نیز نسبت به دیگر فصول سال افزایش می یابد.

گرمی پیوسته هوا در تابستان و دوری آن از اعتدال به ویژه در سرزمین های گرم و نیز در گرم مزاجان و جوانان و بالاخص در آنانی که به اقتضای کار و پیشه خود درمعرض گرمای بیشتر هستند، می تواند به پیدایش مشکلاتی در رابطه با تندرستی بیانجامد.

هوای گرم، در اوایل، خون را به ظاهر بدن می کشد و موجب سرخ شدن رنگ پوست می شود ولی طول کشیدن گرمی هوا در این فصل، گشادگی مسام(منافذ پوستی) را پیش می آورد که نتیجه آن، افزایش تعریق، کاهش ادرار و تحلیل اخلاط و حرارت غریزی است؛ درست مانند آتشی که شعله می کشد و زود خاموش می شود.

بدین ترتیب در باطن بدن چندان گرمی برجا نمی ماند و باطن، رو به سردی می گذارد و از همین رو دستگاه گوارش، دچار سستی و ضعف می گردد.

در تابستان، بدن لاغر می شود و به تدریج رنگ چهره نیز به زردی می گراید.

در تابستان، اخلاط می سوزند؛ قوا و افعال طبیعی ضعیف می شوند؛ بیماری های قدیمی و مزمن، عود می کنند؛ سردرد و کندی حواس و خواب آلودگی پیش می آید؛ خواب طبیعی کم می شود؛ خون دماغ، خونریزی های رحمی و اسهال خونی نسبت به سایر فصول افزونی می گیرد، اشتها کاهش و عطش افزایش می یابد.

گرمی قلب نیز زیاد می شود و این گرمی از راه قلب به همه بدن سرایت می کند و اگر در بدن، رطوبت خلطی بیش ازحد طبیعی باشد، این گرمی عارضی می تواند موجب بیماری های عفونی و تب گردد ولذا در تابستان های بسیار گرم، لاغری و انواع تب ها شایع می شود.

به این جهات، معمولا هوای گرم سودی به حال افراد سالم ندارد و هوای سرد برای ایشان بهتر است. البته هوای گرم  تابستان برای سردمزاجان، پیران و کسانی که به بیماری های سرد مانند لقوه، تشنج، فلج، بیماری های روماتیسمی و ... دچارند، سودمند است.

بنابراین، تابستان، فصل شادابی پیران، بلغمی مزاجان و مرطوبان است؛ زیرا هوای تابستان، رطوبت را کاهش می‌دهد و سردی را تعدیل می‌نماید امّا صاحبان مزاج های گرم و خشک(صفراوی ها و  به خصوص صفراوی های جوان) در این فصل، به عذاب الیمی مبتلا می شوند.

تدابیر تابستانه

در مورد تدابیر تابستانه چند نکته کلّی را باید مدّنظر داشت:

- این تدابیر نباید تا شروع تابستان و تسلّط گرما به تاخیر بیفتند بلکه با شروع تدریجی گرما، کم کم باید اجرا شوند تا بهترین نتیجه حاصل شود.

مثل هر اقدام دیگری در طبّ سنّتی، این تدابیر نیز بر اساس مزاج و وضعیت جسمانی هرشخص شکل می گیرند و طبیعتا همان قدر که یک فرد صفراوی مزاج، نیاز به اجرای دقیق این تدابیر دارد تا فصل تابستان را با سلامتی پشت سر بگذارد، یک فرد بلغمی، چه بسا نیازی به این تدابیر نداشته بلکه این گرمای جانسوز، اوقات خوشی را برایش رقم بزند.

افراد دموی در رعایت تدابیر تابستانی، به افراد صفراوی نزدیکند امّا افراد سوداوی، باید بیشتر به دنبال جبران رطوبت بدن خود باشند و نیاز زیادی به کاهش گرمای درونی ندارند.

تدابیر خوردنی ها و آشامیدنی ها در تابستان

1-   حکمای ایرانی بهترین خوراک های تابستانه را خوراک هایی می دانستند که ضمن برخورداری از اعتدال و لطافت و سبکی، طبعی سرد و تر داشته باشند تا بتوانند با اطفای حرارت و خنک کردن بدن، از آسیب های گرمی و خشکی مفرط هوا و تاثیرآن درافزایش تولید خلط صفرا جلوگیری کنند و محیط داخلی بدن را در حالت تعادل نگاه دارند.

2-   در تابستان، پرهیز از خوردنی ها و آشامیدنی های گرم و خشک یا غذاهایی که تولید گرما یا خشکی در بدن می کنند لازم است؛ لذا باید مصرف انواع ادویه و فلفل، چربی ها، شیرینی ها، نمک، موز، خرما، کاکائو، انواع سس ها، سیر، خورش فسنجان، گوشت شتر، دم نوش های گرم (مانند نعناع، بابونه، اسطوخودوس) و ... کاهش یابد.

3-   همچنین اجتناب ازغذاهای سنگین و دیرهضم و خودداری از پرخوری نیز ضروری است زیرا همان گونه که گفته شد به سبب میل حرارت به ظاهر بدن و سردی باطن در تابستان، قوه هاضمه دچار سستی و کم توانی می شود و از پس هضم غذای دیرهضم یا زیاد برنمی آید. بنابراین، پرخوری از هر غذایی ممنوع است و غذاهای غلیظ و دیرهضم مانند انواع فست فودها، کله پاچه، هلیم، آش رشته، سرخ کردنی ها و غذاهای چرب، نیمرو و املت، سالاد اولویه، ماکارونی و لازانیا، ماهی به خصوص سرخ کرده آن، غذاهای دودی،   و ... بهتر است از فهرست اغذیه تابستانی خارج شوند.

4-   غذای تابستان باید هم بالطبع و هم بالفعل خنک باشد یعنی علاوه بر این که طبع خنکی دارد و در بدن ایجاد خنکی می کند؛ باید حرارت ظاهری آن نیز کم باشد ولذا باید مصرف غذاهای پخته در تابستان کاهش یابد.

5-   روغن های دارای طبع بسیار گرم مانند روغن کنجد و روغن حیوانی هم بهتر است در فصول سرد مصرف شوند.

6-   گوشت های گرم مانند گوشت شتر و گوشت های غلیظ مانند ماهی و گاو در تابستان مناسب نیستند. از گوشتها می توان خروس و بزغاله مصرف  کرد. ولی به علت عدم دسترسی، استفاده از گوشت گوسفند، با مقداری کمتر از فصول سرد(مثلا هفته ای یکی دو وعده) همراه با ادویه مناسبی مانند گردغوره، سماق یا پودر تخم گشنیز بلامانع است.

7-           پس از صرف غذاهای چرب یا سنگین، كمي آبغوره، آبلیمو يا سركه ميل كنید.

8-         آب خوردن در تابستان

یکی از تاسف بارترین مناظر در تابستان، منظره سرکشیدن لاجرعه آب خنک( به خصوص آبی که در آن یخ انداخته باشند) یا شربت ها یا نوشابه های تگری!! از سوی افراد عطش زده و تشنه است.

با توجّه به حرارت زیادی که معده در هنگام عطش زیاد دارد، نوشیدن یک باره نوشیدنی های بسیار خنک، بسیار مضرّ و حتّی خطرناک است. این کار مثل آن است که روی یک ظرف چینی داغ، آب سرد بریزید. مشابه همان بلایی که سر ظرف چینی می آید بر سر معده شما نیز خواهد آمد. در این حالت معده دچار انقباض شدید می شود که این امر، ضعف معده و بروز مشکلات مختلف گوارشی را در پی دارد.

همچنین به دلیل تمایل شدید کبد به جذب آب، نوشیدنی مصرف شده توقف چندانی در معده نکرده بلافاصله وارد روده می شود که این مساله می تواند باعث بروز رفلکس پاراسمپاتیک شدید و حتی سنکوپ گردد. نفوذ این آب سرد به اقصی نقاط بدن که به شدّت تمایل به آب دارند می تواند عوارض جبران ناپذیری داشته باشد. کبد چرب، یکی از ساده ترین عوارض چنین رفتاری است. ضعف قلب، ضعف اعصاب، بیماری های روماتیسمی، سینوزیت و انواع نزله ها، از دیگر پیامدهای این کار هستند.

برای پیشگیری از این عوارض، توصیه های زیر را رعایت کنید:

- از آب یا نوشیدنی های خنک استفاده کنید و نوشیدنی های بسیار سرد را کنار بگذارید. به ویژه از یخ برای خنک کردن نوشیدنی ها استفاده نکنید.

- به هنگام عطش، در نوشیدن عجله نکنید و آب را بسیار آرام و جرعه جرعه میل کنید. سعی کنید ابتدا آب را در دهانتان مزمزه کنید و سپس کم کم آن را فرو دهید.

- بین هر جرعه نوشیدن آب، کمی صبر کنید.

- زیاد خوردن آب، باعث رفع عطش نخواهد شد. بعد از مصرف یکی دو لیوان آب به روش صحیح، کمی صبر کنید، کم کم احساس عطش شما فروخواهد نشست.

- در هنگام ورود به خانه یا مکان های خنک دیگر، چند دقیقه در خنکی محل استراحت کنید تا ولع اولیه شما به آب، آرام بگیرد و سپس آب بنوشید.

- خوردن آب ناشتا علی العموم مطلوب نیست اما در ماه های گرم سال و به ویژه در افراد گرم مزاج، مصرف کمی آب خنک (و نه آب یخ و خیلی سرد) در صبح ناشتا اشکالی ندارد اگرچه مصرف شربت عسل و آبلیموی خنک بر آن ترجیح دارد.

- برای رفع عطش از آب یا شربت های طبیعی استفاده کنید و کبد تشنه را به امان جرعه های بیماری زای نوشیدنی های مصنوعی و کارخانه ای رها نکنید.

9-           برخی نوشیدنی ها و خوراکی های مناسب این فصل عبارتند از:

- اجّاصیه(آلوبا): یعنی آش هایی که با آلوبخارا درست می شوند.

- رمّانیه(ناربا، اناربا): یعنی آش ها و پختنی هایی که در آن دانه انار، آب انار یا رب انار به کار می رود. 

- سایر آش های خنک مانند آش سماق، آش دوغ، آش گشنیز، آش گوجه، آش جو و ....

- آب دوغ خیار؛ نان با کاهو و سکنجبین؛  نان با میوه هایی مانند طالبی، خربزه، گرمک و هندوانه.

- استفاده از آبغوره(بی نمک)، آبلیمو، سرکه، آلوبخارا، لیموعمانی، زرشک، گردغوره، سماق، پودر تخم گشنیز، کدو و ... در طبخ یا هنگام مصرف غذاها.

- عرقیات خنک مانند عرق کاسنی(عرق كاسني و شاهتره را به نسبت مساوی مخلوط کنید و در یخچال گذاشته به جاي آب خوردن مصرف کنید. این کار، تشنگی را بسیار کم می کند.)، عرق بید و ....

- دمنوش های دارای طبع خنک مانند دمنوش بنفشه، عناب، زرشک و ....

- فواکه رطبه مزّ: یعنی میوه های تر میخوش ( ترش و شیرین) مانند آلو، آلبالو، گیلاس و ریواس.

- سبزی های خنک مثل کاسنی، خرفه، گشنیز، اسفناج، کاهو و ....

- دیگر خنکی ها مانند لعاب اسپرزه، لعاب بهدانه، خیار و تخم خیار، خرفه و تخم خرفه، هندوانه و آب هندوانه، تمبرهندی و ....

- شربت انار؛ شربت غوره؛ شربت ريواس؛ شربت خاکشی، شربت عناب، شربت زرشک.

- شربت سکنجبین: دو قسمت عسل، دو قسمت عرق نعناع و یک قسمت سرکه انگور خانگی را با 5 قسمت آب مخلوط کنید و صبح و شب نصف لیوان با نصف لیوان آب میل کنید. برای خنک شدن بیشتر این شربت، می توانید به جای آب از عرق کاسنی استفاده کنید و به هنگام نوشیدن، کمی تخم خرفه هم اضافه کنید. البته این نوشیدنی در کسانی که مشکل معده یا اعصاب دارند، گزینه مناسبی نیست.

- شربت آبلیمو: مقداری شکر را در ظرفی ریخته به اندازه ای آب لیموترش تازه(یا در صورت عدم دسترسی، آبلیموی خانگی) به آن اضافه کرده تا رویش را بگیرد. سپس 24 ساعت در ظرفی دربسته و دمایی معمولی نگهداری کنند و بعد، صاف کرده با قدری دیگر آب لیموترش تازه، قوام بیاورند. این مایه شربت را در هنگام مصرف، با آب رقیق کرده بنوشند.

- شربت نارنج یا بالنگ: آب بالنگ یا نارنج را با دو سوم آن شکر روی حرارت ملایم قوام آورده موقع مصرف با آب رقیق کرده بنوشند.

- شربت سماق: 40 گرم سماق را شب در 400 گرم گلاب خیسانده صبح صاف کرده با 400 گرم آب گلابی و 200 گرم شکر قوام آورده به صورت رقیق شده با آب مصرف کنید.

- شربت آبغوره+ربّ انار: سه قسمت آبغوره بی نمک را را با دو قسمت رب انار خانگی مخلوط کرده چند دقیقه جوشانده در جای خنک نگهداری کنید. از این مخلوط هر شب سه قاشق غذاخوری تا نصف استکان را با یک استکان آب مخلوط و میل کنید.

- ماءالشّعیر طبّی: ۵۰ گرم جوی پوست کنده سالم (نه پرک و نه نیمکوب) را با چهار لیوان آب (یک لیتر)، با حرارت ملایم، آهسته بجوشانید تا وقتی که جوها به حالت شکفته و کاملاً پخته برسند. این زمان به طور متوسط ۴۰ تا ۵۰ دقیقه طول می کشد. پس از آن، تا این ترکیب سرد نشده، آن را صاف کنید و در جای خنک قرار دهید تا سرد شود. از این چهار کنید و در جای خنک قرار دهید تا سرد شود. از این چهار لیوان بیش از سه لیوان ماءالشّعیر به دست می آید که حداکثر دو روز در یخچال قابل نگهداری است. ماء الشعیر طبی نباید غلیظ و ژله ای شود و الا تأثیر آن معکوس خواهد شد. اگر جو کاملاً مرغوب و مناسب باشد رنگ ماءالشعیر به سرخ ملایم و کمرنگ مایل می شود.نوشیدن این مایع بهتر از هر نوشیدنی دیگری می تواند در برابر استرس گرمایی و تشنگی و تحلیل رطوبات، فرد را محافظت کند. البته کسانی که معده سرد و/یا تر داشته باشند بهتر است در هر لیوان آن یک قاشق مرباخوری عسل حل کنند و سپس آن را بنوشند. هنگام مصرفِ عادی، ماء الشعیرِ به دست آمده باید تکان داده شود تا دُردی و بخش رقیق آن با هم مخلوط شوند و فرد از غذائیت ماء الشعیر نیز منتفع شود. ولی در صورتی که نوشیدن ماء الشعیر همراه با رسوب آن برای خورنده خوشایند نباشد، می تواند فقط قسمت آبکی رقیق بالای آن را بنوشد و دُردی آن را دور بریزد، بدین ترتیب فرد از کیفیت سردی دهندگی و تری بخشی ماء الشعیر طبی بهره مند می شود ولی از غذائیت آن سودی نمی برد. مصرف این فرآورده خانگی به فرد (به خصوص فردی که مزاج گرم و خشک دارد) کمک می کند تا از خشکی پوست، زردی رنگ پوست بدن، گودافتادگی چشم ها، یبوست، غلظت خون، تحریک پذیری عصبی، آزردگی های کلیوی احتمالی و … دور بماند. این شربت در تسکین تشنگی و دفع اخلاط سوخته بسیار مناسب است.

- تخم خرفه را کوبیده در دوغ خیسانده بگذارید خشک شود و این کار را 3 تا 7 بار تکرار کنید. بر مصرف این پودر همراه غذاها مداومت داشته باشید.

- کسانی که در طول روز بدنشان داغ شده دچار عطش شدید می شوند می توانند هر شب یک قاشق مربّاخوری پودر تخم گشنیز را در نصف لیوان آبغوره بی نمک ریخته آن را در یخچال گذاشته و صبح ناشتا، آن را صاف و آبغوره را کم کم میل کنند.

- مصرف دو سه لیوان شربت عسل و آبلیموی طبیعی خنک به جای صبحانه، رطوبت کافی را برای بدن تامین می کند.

نکته بسیار مهم: برخی خوراکی ها مانند هندوانه، هلو، خیار، شیر و ...  طبع بسیار لطیفی دارند و هنگام ورود به معده تابع طبع غالب معده می شوند؛ بنابراین اگر به هنگام تشنگی که صفرای زیادی در معده جمع شده است مصرف شوند(یا در کسانی که ذاتا معده بسیار داغی دارند)، با ورود به معده به خلط صفرا تغییر ماهیت داده عملا به جای خنک کردن فرد، حرارت او را افزایش می دهند. لذا این خوراکی ها را تنها وقتی مصرف کنید که با مصرف خوراکی های دیگر، عطش اولیه و داغی کبد و معده را فرونشانده باشید.

تدابیر دیگر فصل تابستان

-  خواب، رطوبت بدن را افزایش و کم خوابی، خشکی بدن را افزایش می ‌دهد. از این رو افراد- به خصوص گرم مزاجان- باید در فصل تابستان خواب کافی داشته باشند.

-  فعّالیت بدنی و ورزش در تابستان، باید سبک و در حد ضرورت و محدود به ساعات خنک اوّلیه روز باشد چراکه ورزش و حرکت، حرارتی علاوه بر حرارت فصل تولید می کنند و با تحریک و برانگیختن اخلاط به ویژه خلط صفرا موجب بیماری می شوند.

-  با تغییر در ساعات کاری و برنامه ریزی های خود، سعی کنید در ساعات اوج گرما، در سایه و جای خنک باشید. اگر برایتان مقدور است در این ایام، به مناطق خنک تر پناه ببرید. اقامت هرچند موقّت در مکان های خنک و مرطوب و نزدیک به آب روان که از دود و دم زندگی شهری دور باشد بسیار مناسب است.

-  دوش گرفتن در طول روز باعث کاهش حرارت بدن می شود ولی دقت کنید که برای این کار از آب ولرم استفاده کنید چراکه آب سرد باعث تنگ شدن منافذ پوستی و احتباس گرما در بدن می شود و این باعث می شود که عملا بدن داغتر شود. از دوش گرفتن با آب خیلی گرم هم پرهیز نمایید.

-  رابطه زناشویی در تابستان، باید کمتر و با فواصل زمانی بیشتری انجام شود. افراد بلغمی مزاج که در تابستان، وضعیت جنسی بهتری پیدا می کنند را می توان مستثناء کرد.

-   بهترین لباس در تابستان، لباس نخی(کتانی) است که طبع خنکی دارد، جاذب عرق است و به بدن نمی چسبد. لباس های حاوی الیاف مصنوعی و نایلون، با چسبیدن به بدن و بستن منافذ پوستی، مانع تعریق مناسب شده، علاوه بر افزایش حرارت داخلی، بوی بد عرق را نیز موجب می شوند.

-  استرس در هیچ وقتی از سال خوب نیست اما در تابستان، با افزودن خشکی بدن مشکل زیادی تولید می کند. از آن بدتر، خشم و غضب است که خشکی و گرما را با هم به همراه می آورد.

-  عرق سوز شدن در این فصل، به ویژه در افراد گرم مزاج شایع است. رعایت تدابیر تابستانه از بروز این مشکل جلوگیری می کند. استحمام با آب ولرم و مالیدن روغن حیوانی روی محل عرق سوز شده، به درمان کمک می کند.

-     پاكسازى ها

- به دلایل گفته شده، خونگیری(حجامت، فصد، زالواندازی و ...) در تابستان باید به حداقل برسد و به موارد کاملا ضروری محدود شود. در این موارد ضروری هم، خونگیری در وقت خنکی نسبی هوا(ابتدای روز) انجام شود. 

- چنان که گفتیم، در تابستان حرارت تمايل به سطح بدن دارد ولذا قوه هاضمه ضعيف مى شود. بنابراین خارج نمودن اخلاط باقيمانده در معده، ضرورى است. به همین دلیل، تابستان بهترین فصل سال برای مبادرت به قی پیشگیرانه یا درمانی ( با شرایط و ضوابط خاص آن ) است که البته این کار فقط با مشورت و توصیه پزشک حاذق امکان پذیر است ولی اگر به هر دلیل احساس تهوّع داشتید، جلوی استفراغ خود را نگیرید.

- اگر قى میسر نباشد، مى توان از ملين هايي مثل آب کامل ميوه ها استفاده كرد.