خطری که در آب لوله‌کشی پنهان شده است (مقاله انتخابی)

 

 

 

امروزه کلر در بسیاری از تمیزکننده‌های خانگی استفاده می‌شود. هم‌چنین در ساخت پلاستیک، حشره‌کش‌ها و حلال‌های خشک‌شویی و پاک‌کننده‌های مواد روغنی از روی فلز و... نیز کاربرد دارد. از زمانی‌که مشخص شد کلر از رشد باکتری‌هایی مثل «ایکولای» (E. Coli) ممانعت می‌کند، به سیستم آب لوله‌کشی -به‌عنوان ضدعفونی‌کننده-  هم راه یافت.[1]

 

 

 

 

درحالی‌که ضدعفونی کردن آب آشامیدنی با کلر برای کاهش بیماری‌ها اقدامی ضروری است؛ اما نمی‌توان به‌همین سادگی از مضرات کلر دست کشید. کلر، یک ماده‌ سمی و در واقع یک سلاح شیمیایی است و به‌عنوان «عامل خفه‌کننده» طبقه‌بندی می‌شود.[2] علاوه‌بر این، به‌عنوان گاز خردل شیمیایی در جنگ‌جهانی اول و سلاح شیمیایی در جنگ عراق استفاده شد.[3]

 

 

 

احتمالاً اگر شما در قرن نوزدهم زندگی می‌کردید، نه‌تنها با این سخنان مخالف بودید، بلکه نسبت به هر کس دیگری از اضافه کردن کلر به آب لوله‌کشی خوش‌حال هم می‌شدید. مردم خیلی ترسیده بودند؛ شما حتی اگر به آن‌ها می‌گفتید که به آب، آرسنیک اضافه کرده‌اید، آن‌ها آن آب را می‌خوردند. چرا که همه با ترس مبتلا شدن به بیماری‌های منتقله از آب مثل تب حصبه، وبا و اسهال‌خونی زندگی می‌کردند. جای تعجب نداشت؛ مردمی که به بیماری وبا مبتلا می‌شدند و از استفراغ و اسهال شدید رنج می‌بردند؛ تا حدی که کم‌تر از 24 ساعت بعد از ابتلا، می‌مردند.[4]

 

 

 

حال جای این سؤال است که کلر چگونه برای انسان‌ها مضر نیست؛ درحالی‌که بسیاری از گونه‌های باکتری را می‌کشد. در این‌جا تنها بیان این جمله کافی است که هرچقدر محققان و مسئولین در مورد تصفیه‌ آب با کلر به اطلاعات بیش‌تری می‌رسند، استفاده از کلر برای ضدعفونی کردن آب نیز کاهش می‌یابد.[5] از این‌رو، قبل از پرداختن به چرایی این روند، لازم است نگاهی گذرا به تاریخچه‌‌‌‌‌‌‌[6] ^و [7] ورود این ماده‌ شیمیایی به عرصه‌ محصولات گندزدا انداخته شود.

 

 

 

 

سال 1846؛ دکتر «ایگناز سملوایز» (Ignaz Semmelweis) در بیمارستان شهر وین الزامی را برای پزشکان قرار داد؛ این‌که دست‌های‌شان را با صابون و آب کلردار بشویند تا عفونت‌ها و بیماری «تب بستر کودک» (Child Bed Fever) در بیماران کاهش یابد.

 

 

 

 

 

 

سال 1854؛ دکتر «جان اسنو» (John Snow) از کلر برای ضدعفونی کردن آب لوله‌کشی تصفیه‌خانه‌ «براد استریت» (Broad Street Pump) لندن استفاده کرد؛ چرا که تشخیص داده بود عامل شیوع وبا به‌علت آلودگی آن بوده است.

 

 

 

سال 1879؛ «ویلیام ساپر» (William Soper) انگلیسی از آهک کلردارشده برای تیمار مدفوع بیماران مبتلا به حصبه قبل از آزاد شدن به فاضلاب شهری استفاده کرد.

 

 

 

 

سال 1893؛ کلر در یک کارخانه‌ تصفیه‌ آب آشامیدنی در هامبورگ آلمان استفاده شد.

 

 

 

 

سال 1897؛ «سیمز وُدهد» (Sims Woodhead) با استفاده از محلول سفیدکننده، آب قابل‌شرب را در شبکه‌های توزیع در «میداستون» (Maidstone) انگلستان گندزدایی کرد.

 

 

 

 

سال 1903؛ اولین‌بار از گاز کلر برای ضدعفونی کردن آب آشامیدنی در «میدلکرک» (Middlekerke) بلژیک استفاده شد. قبل از این کلر به شکل‌های آهک هیدراته، کلراید آهک و پودر سفیدکننده استفاده می‌شد.

 

 

 

 

 

 

 

 

سال 1908؛ اولین‌بار در نیوجرسی آمریکا از سدیم هیپوکلریت در تمام تأسیسات آب استفاده شد. دکتر «جان لیل» (John Leal) شیمی‌دان و «جرج وان فولر» (George Warren Fuller) مهندس، سیستم کلردار کردن آب را طراحی کردند.

 

 

 

 

سال 1908؛ با کمک شرکت اتحادیه‌‌ِ‌ِ دام‌داری Union Stock Yard در «شیکاگو» (Chicago)، ایالت «ایلینویز» (Illinois)، کارخانه فیلتراسیون «باب‌لی کِریک» (Bubbly Creek) از کلراید آهک برای تصفیه آب لوله‌کشی استفاده کردند.

 

 

 

 

سال 1910؛ در شهر «یانگزتاون» (Youngstown) در «اوهایو» (Ohio)، جنرال سرتیپ «کارل راجر دارنل» ( C. R. Darnall) شیمی‌دان ارتش آمریکا، از گونه فشرده‌ کلر به‌شکل گازی در یک سیلندر فولادی برای سیستم کلرزنی آب استفاده کرد. این متداول‌ترین روشی است که امروزه نیز برای کلرزنی آب استفاده می‌شود.

 

 

 

 

سال 1914؛ وزارت خزانه‌داری آمریکا با تصویب مجموعه‌ای از استانداردها خواستار حداکثر غلظت باکتریایی از دو «کُلی‌فر» (Coliforms) (وابسته‌ به‌ باسیل‌هاى روده‌ بزرگ‌ انسان‌ که‌ تعداد آن‌ها در مدفوع‌ نشانه‌ کیفیت‌ آب‌ آشامیدنى‌ هر ناحیه‌ است‌)، در صد میلی‌لیتر آب آشامیدنی به‌واسطه‌ کلرزنی شد.

 

 

 

 

سال 1920 تا 1930؛ فیلتراسیون و کلرزنی آب آشامیدنی، جلوی شیوع بیماری‌های منتقله از آب را گرفت.

 

 

 

 

 

آیا واقعاً کلر روش امنی است و جلوی شیوع بیماری‌های منتقله از آب را می‌گیرد؟! کلر، رایج‌ترین روش است. این‌که محلول رقیق آن به‌قدر کافی قوی است تا مواد زائد آب را از بین می‌برد؛ اما به اندازه‌ کافی قوی نیست که انسان را از بین ببرد، آن را امن نمی‌کند.

 

 

 

 

 

کلر، همه‌ عوامل‌ بیماری‌زای درون آب را حذف نمی‌کند. برای نمونه، ویروس‌های خاص منتقله از آب، مثل ویروس روده‌ای و هپاتیت آ ممکن است در نسبت با گونه‌های باکتریایی دیگر حتی به ضدعفونی‌کننده‌هایی مثل کلر هم مقاوم باشند. در سال‌های اخیر، «پروتوزوآهای(جانوران تک‌سلولی میکروسکوپی) انگلی کریپتواسپریدیوم (Cryptosporidium parvum)» و «جیاردیا لامبیا» (Giardia lamblia) به‌عنوان عوامل بیماری‌زای ترس‌ناکِ منتقله از آب، به‌چشم خورده‌اند و این‌ پروتوزوآها به‌طور قابل‌توجهی به ضدعفونی کلر مقاوم بوده‌اند.[8]

 

 

 

 

 

 

 

حال، جدا از نقص عملکردی کلر در برخورد با بعضی عومل بیماری‌زا، معلوم شده که کلر باعث سخت شدن سرخ‌رگ‌ها، تخریب پروتئین‌های بدن، آزردگی پوست و سینوس‌ها، وخیم شدن آسم، آلرژی، مسائل تنفسی[9]، حمله‌های قلبی[10]، خستگی، سرگیجه و سردرد، کاهش تعداد اسپرم مردان، خطر سقط جنین و مرده‌زایی، تخریب مو و ایجاد شوره سر، مشکلات گوارشی و ورم مفاصل، مسائل کبدی، مشکلات کلیه‌ای، مبتلا شدن کودکان به «اسپینا فیدا»[11] [12] و تضعیف سیستم ایمنی[13] می‌شود. علاوه‌بر این‌ها، بسیاری از تحقیقات نشان داده که می‌توان به لیست طولانی معایب کلر، سرطان‌زا بودن را هم اضافه کرد.[14] [15] [16] [17]

 

 

 

 

 

 

 

همه‌ این ماجراها زمانی شروع شد که زندگی صنعتی پا گرفت و انسان برای حل مشکلی که خود عامل آن بود، کلر را تنها راه‌حل دید. یکی از دلایل مهمی که کلر برای مصارف مختلف به کار می‌رود، این است که به‌سرعت با دیگر مواد ترکیب می‌شود. اما وقتی کلر با منابع دیگر ترکیب می‌‌شود - که بیش‌تر منابع طبیعی هستند - تقریباً فرم کاملاً جدیدی پیدا می‌کند. این مسأله - یعنی ترکیب آن با ترکیبات دیگر، حتی اگر این ترکیبات خودشان کاملاً بی‌خطر باشند - در نهایت می‌تواند باعث تشکیل ترکیباتی شود که به محصولات جانبی گندزدایی یا DBPs (Disinfection byproducts (DBPs)) معروف بوده و صدبرابر بیش‌تر از خودِ کلر سمی هستند.[18]

 

 

 

 

DBP یا همان محصولات جانبی گندزدایی، یکی از چالش‌های بزرگ برای صنعت آب و مسئولین سلامت هستند؛ چرا که هر کدام لیستی از مضرات برای خودشان دارند. ‌این محصولات انواع مختلفی دارند؛ که سم‌های کشنده مثل دیوکسین‌ها، پلی‌کلره‌بی‌فنیل‌ها [PCBs)[19) و ترکیبات تری‌هالومتان‌ها (Trihalomethanes) (THMs) مانند کلروفرم‌ (ری کلرومتان) (Chloroform)  - که روند پیری را سرعت بخشیده و باعث اکسید شدن کلسترول می‌شوند - ام‌ایکس‌‌ها (جهش‌زاهای ناشناخته) (MXs)، و دی‌کلرواسید‌ها (DCA(Dichloroacetic acid)) - که عامل سرطان کبد در حیوانات آزمایشگاهی شده‌اند - تنها برخی از این DBP‌ها هستند.[20] [21] [22] 

 

 

 

دوست داشته باشید یا نه، زمانی‌که شما یک لیوان آب شیر را می‌نوشید، می‌توانید مطمئن باشید که این مواد سمی را هم خورده‌اید. مطالعات نشان داده‌اند در اکثر قریب به اتفاق آب‌های لوله‌کشی که با کلر تصفیه شده‌اند، این DBP‌ها و به‌خصوص تری‌هالو‌متان‌ها وجود دارند.[23]

 

 

 

 

 

 

 

 

از سوی دیگر، تحقیقات جدیدتر نشان داده که ام‌ایکس‌ها - جهش‌زاهای ناشناخته - 170 بار مضرتر از تری‌هالومتان‌ها هستند. مطالعه‌ای که در فنلاند انجام شد، نشان داده که MXها باعث آسیب دیدن قابل‌توجه غده‌ تیروئید و هم‌چنین توسعه‌ تومورهای سرطانی می‌شوند. ترسناک‌ترین قسمت MXها این است که وقتی کلر با مواد شیمیایی گیاهی یا فیتوکمیکال‌های (Phytochemicals) موجود در آب واکنش می‌دهد، این MXها تشکیل می‌شوند.[24] پزشک معروف و یکی از چند نویسنده‌ روزنامه‌ پرفروش نیویورک‌تایمز (New York Times)، دکتر «مرکولا» (Mercola) همه‌ تحقیقات مربوط به کلر را در یک جا جمع کرده و یکی از حساس‌ترین و مهم‌ترین گزارش‌هایی که تا به‌حال به‌طور عمومی منتشر شده را پدید آورده است. در ادامه، به بخشی از این تحقیقات اشاره می‌شود.[25]

 

 

 

 

• طبق بررسی‌های شورای کیفیت محیط‌زیست آمریکا (U.S. Council of Environmental Quality)، خطر سرطان در افرادی که آب کلردار می‌خورند 93 درصد بیش‌تر از آن‌هایی است که آب بدون کلر مصرف می‌کنند.

 

 

• از سوی دیگر، در یک تحقیق میدانی مشخص شد که ساکنان شهرهای کوچک ایالت «پنسیلوانیا»(Pennsylvania) در آمریکا که رژیم غذایی غنی از چربی‌های اشباع حیوانی و شیر داشتند، هدف هیچ‌گونه حمله‌ قلبی قرار نگرفته‌اند؛ اما به‌محض این‌که آب چشمه را رها کرده و به آب کلردار و فلوراید‌دار (Fluoridated Water) رو آوردند، دچار حمله‌های قلبی شدند.
• مردان سیگاری که آب کلردار را برای بیش از چهل‌سال بخورند، خطر ابتلا به سرطان مثانه در آن‌ها دو برابر مردان سیگاری است که آب بدون کلر می‌خورند.

 

 

اما آیا تنها باید از خوردن کلری که در آب‌های آشامیدنی وجود دارد نگران بود؟! پاسخ منفی است؛ مگر این‌که شما کسی باشید که از استخرهای سرپوشیده استفاده نکنید، یا حتی دوش آب‌گرم هم نگیرید. زیرا جذب کلر از طریق پوست و استنشاق بیش‌تر از جذب آن از طریق دستگاه گوارش است.[26] بخاری که هنگام دوش گرفتن ایجاد می‌شود، پر از کلر است؛ که مستقیماً وارد شش‌ها می‌شود. متأسفانه مخاط غشاهای سلولی نایچه‌ها جاذب بسیار خوب مواد شیمیایی مثل کلر است. استنشاق کلر به داخل ریه، مستقیم این ماده را وارد جریان خون کرده و در سراسر بدن منتشر می‌کند. علاوه‌بر این، محققانی در بلژیک در یافته‌اند که در معرض این مواد سمی بودن، نفوذپذیری بافت پوششی شش‌ها را افزایش داده و در این صورت باعث می‌شود مواد آسان‌تر در تمام بدن پخش ‌شوند.[27]

 

 

 

 

 

اگرچه محدودیت‌هایی برای وجود سطح تری‌هالو‌متان‌ها در آب لوله‌کشی وجود دارد؛[28] اما هیچ محدودیتی در میزان آن در آب استخر وجود ندارد. یک مطالعه‌ ویژه‌ نشان داده که مقدار کلروفرم در آب استخر، 141 برابر بیش‌تر از زمانی است که شما ده دقیقه دوش می‌گیرید و 93 درصد بیش‌تر از زمانی است که شما یک لیوان آب کلردار می‌خورید.[29] [30] از سوی دیگر، تحقیقات دانشگاه «نایمگان» (University of Nijmegen) در هلند نشان داد، مردمی که در استخرهای حاوی کلر شنا می‌کنند، 2.2 تا 2.4 برابر در معرض ابتلا به «ملانوما» (Melanoma) (تومور پوستی) هستند؛ در مقایسه با آن‌هایی که در آب‌های کلردار شنا نمی‌کنند.[31] [32]

 

 

 

داستان خطرات کلر به این‌جا ختم نمی‌شود؛ چرا که معلوم شده ایستادن کنار استخر هم بی‌خطر نیست و هیچ جلیقه نجاتی نمی‌تواند نجات‌بخش باشد. شما لازم نیست یک نخبه‌ علمی باشید تا تشخیص دهید محصولات فرعی کلر تنها درون استخر نیستند؛ بلکه این محصولات اطراف استخر هم هستند. چندین مطالعه نشان داده افرادی که شنا می‌کنند یا در استخرهای سرپوشیده کار می‌کنند، میزان ابتلا به آسم در آن‌ها بیش‌تر است.[33] [34] تحقیقاتی که به‌وسیله‌ دانشگاه «ماریوود» (Marywood University) صورت گرفته، نشان داده که قرار گرفتن طولانی‌مدت در معرض استخرهای آغشته به کلر، باعث بروز آسم در شناگران می‌شود.[35]

 

 

به‌علاوه دکتر «کی‌تیکت» (K. Thickett) - محقق واحد حرفه‌‌ای بیماری‌های ریوی در بیمارستان مرکزی بیرمنگام - گفته که نتایج ما نشان می‌دهد «نیتروژن تری کلرایدی»[36] که به‌وسیله‌ کلر ساخته می‌شود، موجب «آسم شغلی» (Occupational asthma)  در نجات غریق‌ها و معلمان شنا می‌شود؛ که در استخرهای شنای سرپوشیده کار می‌کنند.[37] در کنار همه‌ این خطرات، خطرهایی هم وجود دارند که اغلب سهل‌انگارانه، نادیده گرفته می‌شوند. برای نمونه دانشکده دندان‌پزشکی دانشگاه نیویورک، نابودی مینای دندان را با شنا کردن در استخرهای کلر زده شده مرتبط دانسته و آن را به‌عنوان نخستین نگرانی در لیست خطرات آب کلردارشده قرار داده است.[38]

 

 

 

 

 

با همه‌ این‌ها آیا کلر رفتنی است؟! در طول سی سال گذشته، تحقیقات زیادی نشان داده که انواع محصولات جانبی گندزدایی که توسط کلر تولید می‌شوند برای سلامتی بسیار ضرر دارند. با این حال، سازمان‌هایی مثل مؤسسه کلر ([Chlorine Institute)[39] و انجمن تولیدکنندگان مواد شیمیایی (Chemical Manufacturers Association)[40] ، جدیت و پشتوانه خوبی در حفظ وضع موجود دارند و هرچقدر چهره واقعی کلر آشکارتر می‌شود، مسئولین مربوطه تلاش نمی‌کنند تا جایگزینی برای کلر پیدا کنند و تنها استفاده از آن را محدودتر می‌کنند. برای نمونه، آژانس حفاظت از محیط‌ زیست (Environmental Protection Agency) قوانینی را وضع کرده تا کارخانه‌های تصفیه‌ آب، عملکرد خود را تغییر داده و محصولات جانبی گندزدایی با کلر را به حداقل برسانند. برخی از این روش‌ها عبارت است از کاهش میزان کلر، تغییر در زمان‌بندی در طول ضدعفونی کردن - چنان‌که کلر زودتر یا دیرتر در فرایند اضافه شود - ، تغییر در نوع کلر اضافه‌شده، خارج کردن مواد ارگانیک موجود در آب که در واکنش با کلر تری‌هالومتان‌ها را تولید می‌کنند.[41]

 

 

 

 

اما نباید زیاد دل‌خوش بود که کلر رفتنی باشد و یا این روش‌ها تهدید کلر را از سر سلامتی بردارد. زیرا آن‌چنان که برمی‌آید، در آینده موج جدیدی از شبه کلرها یا مواد شیمیایی افزودنی دیگری تولید خواهند شد؛ که ده برابر بدتر از کلر خواهند بود. آن‌ها تست نخواهند شد؛ همان‌طور که کلر تست نشد. در چنین شرایطی، شرط عقل است که قبل از این‌که حرکتی در این رابطه از سوی مسئولین صورت گیرد - که این هم تصوری خوش‌بینانه است - هر فردی نگران سلامتی خود بوده و به‌دنبال آب سالم باشد. آبی بدون آلودگی میکروبی و شیمیایی مثل آب باران و برفی که آلودگی صنعتی را تجربه نکرده باشد و یا حتی اگر می‌تواند به گذشته برگردد و از کوزه‌های سفالی برای تصفیه و نگه‌داری آب استفاده کند. در آخر این‌که، در شرایطی که تحقیقات و آزمایش‌ها نشان می‌دهد، کلر راهکار خوبی برای تصفیه‌ آب نیست و همان‌طور که در بالا ذکر شد، حتی آژانس حفاظت از محیط‌زیست با اقداماتی به‌دنبال کاهش کلر در آب‌هاست. چه اقداماتی از سوی مسئولین مربوطه در کشور صورت می‌گیرد؟! آیا همه‌ این شواهد و اتفاقات دربردارنده‌ یک پیام روشن نیست، که به‌دنبال راه‌های تصفیه‌ غیر کلری باشیم؟!