بسم الله الرحمن الرحیم

و صلّی الله علی محمّد و آله الطّاهرین و لعنه الله علی اعدایهم اجمعین

کم خونی

کم‌خونی وضعیتی است که در آن تعداد یا اندازه گلبول‌های قرمز و یا مقدار هموگلوبین موجود در خون کاهش یافته؛ تبادل اکسیژن و دی‌اکسیدکربن بین خون و سلول‌ها دچار اختلال می‌شود. از مهم‌ترین مواد مغذی جهت خون‌سازی که کمبود آن‌ها موجب بروز کم‌خونی می‌شود می‌توان به آهن،‌ ویتامین ب ۱۲ و اسیدفولیک اشاره کرد. از بین آن‌ها کم‌خونی ناشی از فقر آهن از شایع‌ترین کم‌خونی‌هاست ولذا محور اصلی بحث ما نیز همین نوع کم خونی است.

علایم  و عوارض کم خونی

کم خونی های خفیف، در مراحل اولیه علامتی ندارند ولی به تدریج عوارض مربوطه ظاهر می شود. اولین و مهمترین عارضه کم خونی ، خستگی است. فعالیت حیاتی افرادی که هموگلوبین خون آنها پایین است، کاهش یافته؛ زود خسته می شوند. ضعف و رنگ پریدگی، التهاب و سوزش زبان، زخم کناره دهان وشکنندگی ناخن ها و همچنین سردرد و سرگیجه از عوارض بعدی کم خونی است. تمایل غیر طبیعی به خوردن مواد غیر غذایی مانند خوردن یخ، نشاسته خام یا برنج خام نیز از نشانه های کم خونی فقر آهن است. این مشکل درکودکان بیشتر دیده می شود. کودکانی که به خوردن خاک تمایل پیدا می کنند؛ به طور غیر مستقیم از کم خونی خود خبر می دهند. کودکان کم خون ، اشتهای خود را به غذا از دست می دهند و مقاومتشان در برابر عوامل عفونی کاهش می یابد.

چون آهن، علاوه بر فعالیت خون سازی در ساختمان عضلات و بعضی از آنزیم های مهم بدن نیز وارد می شود؛ کمبود آن منجر به کندی رشد جسمی و به خصوص مغزی نوزادان و شیرخواران می گردد. این ضایعه در موارد شدیدتر ممکن است برگشت ناپذیر شده، کودک را در کند ذهنی همیشگی نگه دارد. خردسالان کم خون، اغلب نا آرام و تحریک پذیرند. کودکان کم خون در مرحله پیش دبستانی و دبستانی با ضعف یادگیری ودرک مطالب روبرو می شوند. کم خونی فقر آهن در بانوان باردار، بر رشد جنین اثرگذاشته؛ ممکن است زمینه ساز سقط شود. نوزادانی که از مادران مبتلا به فقر آهن به دنیا می آیند؛ اکثرا کم وزن و ضعیف هستند.

به طور خلاصه، علایم و عوارض کم خونی عبارتند از:

رنگ پریدگی پوست، زبان و مخاط داخل لب و پلک چشم‌ها؛

ضعف و خستگی زودرس؛

سرگیجه، به خصوص به هنگام بلند شدن از زمین؛

بی حوصلگی، افسردگی و سایر اختلالات خلقی؛

سردرد؛

خواب رفتن و سوزن سوزن شدن دست و پاها؛

حالت تهوع؛

کاهش (و گاهی افزایش)خونریزی قاعدگی؛

کاهش حافظه، توان یادگیری و نهایتا افت تحصیلی؛

تیرگی دور چشم؛

بعضی یبوست های مقاوم به درمان؛

برخی جوش های مقاوم به درمان؛

ریزش مو و گود شدن روی ناخن(یا ناخن قاشقی که در کم خونی های شدید دیده می شود).

البته ذکر علایم فوق به این معنا نیست که هر کس کم خونی دارد تمام علایم فوق را نشان می دهدو همچنین به این معنا هم نیست که اگر فردی بعضی علایم فوق را داشت؛ حتما کم خون است.

کم خونی از منظر طبّ سنّتی ایران

اگر بخواهیم رویکردی کاملا ساده و درعین حال، عملی نسبت به کم خونی داشته باشیم؛ کم خونی عبارت است از کاهش تولید یا افزایش تحلیل خلط دم صالح در بدن. کسی که با اصول طبّ سنّتی آشنایی داشته باشد؛ به راحتی می تواند با اتّکا به همین تعریف ساده، علل ، علایم، عوارض و راه های درمان کم خونی را توضیح دهد. البتّه در نگاهی دقیق تر، کاهش تولید یا افزایش تحلیل هر یک از اخلاط چهارگانه، می تواند انواعی از اختلالات خونی را به وجود آورد که ورود دقیق در این بحث، خارج از اهداف این مقاله است.

عوامل ایجاد کننده کم خونی

متاسفانه این عوامل در زندگی روزمره بسیار فراوانند و تنها به برخی از شایعترین آنها اشاره می کنیم:

۱- آلودگی آب و هوا:

و به خصوص سرب موجود در هوای آلوده شهرها که منجرّ به نوعی کم خونی مزمن و مقاوم به درمان، کاهش سطح بهره هوشی، خستگی مزمن و … می شود. به همین جهت اگر بیمار در شهرهای بزرگ زندگی می کند؛ بافرض بالا بودن میزان سرب در خون وی، قبل از شروع درمان، با انجام حجامت عامّ، نسبت به کاهش سطح خونی سرب در وی اقدام کنید. همچنین سرب از طریق سیستم های لوله کشی آب شهری(به دلیل استفاده از لوله های حاوی سرب) و نیز برخی ظروف غذاخوری( از جمله ظروف استیل و ظروف مسی سفید شده با سرب) و یا حتّی سرب موجود در رنگ دیوار منازل هم می تواند وارد بدن شود.

۲- پایین بودن کیفیت واقعی تغذیه عامّه مردم:

این مساله تابعیت چندانی از مسایل اقتصادی ندارد و حتّی اغلب، در بین طبقات مرفّه یا ساکنین شهرهای بزرگ می تواند شدیدتر باشدکه شاید شایعترین و مشکل سازترین مورد، گسترش فرهنگ استفاده از غذاهای غیرخانگی و به ویژه فست فودهاست.

۳- استفاده از ظروف آلومینیومی، تفلون و … برای طبخ غذا.

۴- مشکلات مربوط به قاعدگی در بانوان(خونریزی زیاد، فاصله کم بین قاعدگی ها و ….)

۵- مصرف چای و قهوه  به ویژه بلافاصله پس از غذا.

۶- انگل های گوارشی(به خصوص در کودکان).

۷- اشکال در جذب آهن از روده مانند پولیپ روده، اسهال های مزمن، جراحی های انجام شده در روده، مصرف زیاد داروهای ضد اسید(مثل رانیتیدین، سایمتیدین، فاموتیدین، امپرازول، شربت هاب آنتی اسید و … چرا که اسید معده از عوامل موثر در جذب آهن می باشد.) و ….

۸- یبوست به معنای عامّ آن.

۹- خونریزی های ضعیف و دنباله دار گوارشی( مثلا در زخم معده، سرطان روده، همورویید (بواسیر)، شقاق مقعد و ….)

۱۰- مصرف داروهایی مثل کلستیرامین، پانکراتین و تتراسایکلین.

۱۱- میزان نیاز به آهن براساس سن، جنس و وضعیت فیزیولوژیکی افراد متفاوت است. در برخی مقاطع سنّی یا حالات ویژه، نیاز بدن به آهن افزایش می یابد که اگر این نیاز تامین نشود؛ حتّی در صورت سلامت فرد، ایجاد کم خونی مورد انتظار است؛ مثلا زنان باردار به علت افزایش حجم خون، رشد جنین و جفت و سایر بافت‌ها به آهن بیشتری نیاز دارند؛ به همین دلیل بیش از سایرین در معرض خطر کم‌خونی قرار دارند.

در شیرخواران هم، در صورت سلامت مادران، میزان آهن موجود در شیر مادر برای ۶ـ۴ ماه اول زندگی کافی است و پس از آن باید با مکمّل های طبیعی، نسبت به رفع نیاز کودک به آهن اقدام نمود؛ امّا نوزادانی که با وزن کم متولد می‌شوند؛ از ۳ ماهگی نیاز به آهن اضافی دارند. بستن پیش از موقع بند ناف، به این دلیل که نوزاد را از یک سوم کل خونش محروم می‌کند، خطر فقر آهن را افزایش می‌دهد.

دوران  نوجوانی و شیردهی نیز از ایّام خاصّ افزایش نیاز آهن به حساب می آیند.

۱۲- عفونت های مزمن و درمان نشده.

عوارض درمان به شیوه طبّ کلاسیک

در طبّ کلاسیک، مهمترین روش درمانی، استفاده از مکمّل های خوراکی( و گاه تزریقی) آهن و نیز اسید فولیک است امّا به دلایل زیر این درمان ها کارآیی یا پذیرش کافی در بیماران ندارند:

۱- عدم تحمّل گوارشی فرآورده های حاوی آهن در بسیاری از بیماران.

۲- هزینه زیاد درمانی(هزینه اقدامات تشخیصی، ویزیت های سریال پزشکی و بالا بودن قیمت برخی فرآورده های خاص.)

۳- عوارضی مثل تغییر رنگ مینای دندان در نوزادان و شیرخواران و بعضا تیرگی پوست در کودکان و بزرگسالان.

۴- اکثر کودکان نسبت به مصرف این گونه فرآورده ها مقاومت نشان می دهند و مبارزه مادر و فرزند بر سر مصرف شربت آهن، صحنه ای آشنا برای بسیاری از خانواده هاست.

۵- اثربخش نبودن درمان: به تجربه دیده ام که در بسیاری از بیماران، علیرغم تکمیل دوره درمانی با مکمّل های شیمیایی آهن؛ کم خونی، درمان نمی شود و این در حالی است که در تعداد قابل توجّهی از این گونه بیماران، در تست های آزمایشگاهی، سطح هموگلوبین طبیعی می شود امّا علایم کم خونی کماکان باقی می مانند که این مساله نشانه ناکارآمدی این گونه روش های درمانی از سویی و قابل اطمینان نبودن تست های آزمایشگاهی از سوی دیگر است. جالب تر این که بسیاری از بیماران را داشته ام که با علایم واضح کم خونی به این جانب مراجعه کرده اند  و با اقدامات درمانی طبّ سنّتی، ایشان را مورد درمان قرار داده ام تا آن جا که علایم ایشان به طور کامل از بین رفته است؛ امّا هم در ابتدا و هم در انتهای دوره درمان، مقادیر آزمایشگاهی تقریبا یکسانی داشته اند که این مساله هم، تایید دیگری است بر  اعتقاد اینجانب مبنی بر عدم صلاحیّت نتایج آزمایشگاهی در تشخیص و درمان بسیاری از بیماری ها. بنابراین به همه بیماران و نیز همکاران پزشک توصیه می کنم که در درمان کم خونی، با اتکا بر علایم بالینی اقدام کنند و نه با توجّه به نتایج آزمایشگاهی.

۵- عوارض مصرف بیش از حد یا خودسرانه مکمّل های آهن: رسوب کبدی، رسوب در مغز استخوان و مهار ساخت خون در آن و ایجاد کم خونی ثانویه و ایجاد مسمومیت به ویژه در کودکان.

درمان های ساده به شیوه طبّ سنّتی

۱- قبل از هر چیز، نسبت به رفع و درمان علل ایجاد کم خونی که در ابتدای مقاله ذکر شد؛ اقدام کنید. اکثر مواقع، این اقدام، به تنهایی برای درمان کم خونی کفایت می کند.

۲- یک میخ آهنی یا یک نعل اسب آهنی را به هنگام پخت غذاهای آبکی داخل ظرف غذا بیاندازید تا در طول مدت طبخ غذا، مقادیر فراوانی آهن یونیزه و قابل جذب را در غذا آزاد کند. البتّه و به طور مشخّص، منظور ما قطعه آهنی است که چکش کاری شده و داخل کوره رفته باشد؛ اینچنین قطعه آهنی، به راحتی و در مقادیر فراوان، آهن یونیزه آماده جذب آزاد می کند. در آهنگری های قدیمی، یافتن چنین چیزی کاری ساده است. فراموش نکنید که میخ های فولادی موجود در ابزارفروشی ها، برای این کار مناسب نیستند. یک راه مناسب دیگر آن است که این قطعه آهن را روی شعله اجاق گاز قرار دهید تا کاملاً سرخ شود و سپس آن را در ظرف آبی بیاندازید. با چند بار تکرار این عمل، ظرف آب تبدیل به یک منبع سرشار از آهن یونیزه خواهد شد که به راحتی می توانید از آن به خصوص برای رفع کم خونی کودکان استفاده کنید.

این کار بسیار ساده و ارزان، برای درمان کم خونی فقر آهن کاملا موثر است و در عین حال، عوارض ناشی از مصرف داروهای حاوی آهن، مثل عدم تحمّل گوارشی و مانند آنها را به دنبال ندارد. مزیّت دیگر این کار این است که چون همه اعضای خانواده از این غذا استفاده می کنند؛ کم خونی های پنهان و تشخیص داده نشده در دیگر اعضای خانواده نیز، خود به خود درمان می شود. برای اطمینان قلبی از اثربخشی این روش، می توانید مدّتی بدون اطّلاع اعضای خانواده نسبت به این کار اقدام کنید؛ پس ازمدّتی نه چندان طولانی، شاهد افزایش نشاط و تحرّک در بین آنها خواهید بود. اگر احیانا با این کار طعم یا مزّه غذا عوض می شود؛ مدّت زمان جوشیدن آهن را کم کنید و آن را در حدّی تنظیم کنید که با عدم تغییر طعم و رنگ غذا، بتوانید این کار را ادامه دهید. با توجّه به این که با شرایط فعلی زندگی، همه ما، تقریبا همیشه در معرض ابتلا به کم خونی هستیم؛ سعی کنید که این عمل را به صورت یک عادت تغذیه ای درآورید؛ البتّه فراموش نکنید که هنگام کشیدن غذا، میخ یا نعل را از آن خارج کنید!

پیشینیان ما به سادگی این مشکل را حل کرده بودند. به این ترتیب که غذا را در ظروف مسی طبخ می کردند و برای هم زدن آن هم از ملاقه ای آهنی(معروف به حسوم) استفاده می کردند و جالب این که در فواصل هم زدن غذا، می گذاشتند ملاقه داخل غذا معلّق بماند؛ به این ترتیب، غذایی طبخ می شد که حاوی مقادیر کافی مس و آهن بود که هر دوی آنها از عوامل موثّر در خونسازی هستند. استفاده از ظروف چدنی برای طبخ غذا نیز به دلیل آزاد کردن مقادیر زیادی آهن، همان خاصیت را داشت، تا آن جا که خانواده هایی که عادت به استفاده از ظروف چدنی دارند؛ تقریبا هیچ گاه دچار این مشکل نمی شوند. بنابراین توصیه ما به همه خانواده ها این است که برای جلوگیری و درمان کم خونی و داشتن خانواده ای پرانرژی و نشاط، از این ظروف برای طبخ غذا استفاده کنند. در آینده ای نزدیک و در مقاله ای مفصّل، به معرّفی انواع ظروف مفید و مضرّ برای طبخ غذا خواهیم پرداخت.

۳- در بین غذاهای مختلف، بهترین غذاها برای خونسازی، گوشت و عسل هستند. بهترین گوشت، گوشت گوسفند و شتر است. از گوشت گاو و گوساله، مرغ ماشینی و ماهی، توقع چندانی نداشته باشید. بهترین حالت برای استفاده از گوشت در افراد کم خون، حالت کبابی و پس از آن پختن در شیشه و پختن در شیر است. اگر علاقه ای به این روشها ندارید، از روشهای دیگر استفاده کنید، ولی سراغ سرخ کردن گوشت نروید. برخلاف تصوّر عامّه مردم، اثر درمانی،  گوشت از امعاء و احشاء(جگر، دل، قلوه و ...) بیشتر است.

و امّا عسل:

تکلیف عسل روشن است. به هر شکل که مایلید آن را در برنامه غذایی روزمره خود بگنجانید امّا خوردن آب عسل، در بین سایر روشها ارجح است برای خوردن آب عسل دو شیوه را پیشنهاد می کنیم:

الف- مقدار دلخواهی عسل را در آب حل کنید(حدّاقل یک قاشق غذاخوری در یک لیوان آب). سپس مقداری آب لیموترش تازه(و نه آبلیمو) به آن اضافه کنید و پس از خنک شدن آن در یخچال( و نه خنک کردن آن با یخ) این نوشیدنی بسیار گوارا و لذیذ را به آرامی و جرعه جرعه میل نمایید. این نحوه استفاده از عسل که در روایات وارد شده از حضرات معصومین، علیهم السّلام به عنوان شربت عسل از آن یاد شده است و توسط مهندس خدادادی در عمل به مردم معرّفی شده است؛ در رفع طیف وسیعی از مشکلات ازجمله کم خونی، خستگی های مزمن و کمبود انرژی، انواع مشکلات گوارشی، درمان بیماری های عفونی، بهبود سینوزیت، کمک به تحمّل بهتر روزه داری و … بسیار موثّر است. توصیه اینجانب به تمام افراد سالم و بیمار آن است که از این نوشیدنی شفابخش غافل نشوید. آب لیموترش تازه علاوه بر ایجاد طعمی بسیار دلنشین، دارای خواصّ دارویی فراوانی بوده ضمن جلوگیری از ترش شدن محلول آب عسل، با ایجاد تعادل نسبی در طبع نوشیدنی، باعث می شود که تقریبا تمامی افراد با هر مزاجی قادر به استفاده از این دارو باشند. توصیه ما به افراد کم خون آن است که روزی دو یا سه لیوان از این شربت گوارا را نوش جان کنند و در مدّت کوتاهی شاهد آثار شفابخش آن باشند.

ب- یک روش بسیار موثّر در درمان کم خونی آن است که یک قسمت عسل را با پنج تا هفت قسمت آب و چند قطعه دارچین نکوبیده، آرام بجوشانیم تا آب آن نصف شود و روزی دو سه لیوان مصرف کنیم. این نوشیدنی به ویژه در درمان کم خونی افراد بلغمی(افراد سردمزاج و رطوبتی) بسیار موثّر است و در صورت تداوم مصرف، علاوه بر درمان کم خونی، در کاهش وزن این گونه افراد نیز موثّر است. افزودن آب لیموترش تازه به این نوع آب عسل نیز می تواند مطلوب باشد.

۴- جوانه های حبوبات و غلّات در درمان کم خونی و البته در درمان بسیاری دیگر از بیماریها بسیار مفید هستند. از آنها غافل نشوید. در این میان جوانه گندم چیز دیگری است. روزی یک قاشق مربّاخوری از پودر جوانه گندم(یا ۵-۴ قاشق غذاخوری جوانه گندم تازه) را به هرنحوی که مایل هستید و تا درمان کامل  علایم و عوارض کم خونی؛ مصرف کنید. البتّه معمولا جوانه گندم به عنوان درمان کننده کم خونی کمتر مطرح می شود امّا در عمل چنین اتّفاقی خواهد افتاد به ویژه که آثاری چون افزایش اشتها و تنظیم قاعدگی بانوان که تاثیر زیادی در درمان کم خونی دارند از آن قابل انتظار خواهد بود. جوانه ماش نیز به ویژه در درمان کم خونی کودکان مفید است.

۵- گیاهان گزنه، شنبلیله و ریحان در افزایش تولید گلبولهای قرمز در بدن بسیار موثرند.

۶- بسیاری از خوراکی های قرمز رنگ، خونسازند؛ مثل زرشک آبی و کوهی، شاتوت، عنّاب، چغندر رسمی(لبو)، چای ترش، زغال اخته و…. می توانید عصاره داروهای فوق(و به ویژه آب زرشک و شاتوت) را با عسل شیرین و میل کنید که البتّه قبل از آن باید مطمین شوید که این خواراکی ها با طبع شما سازگارند. در این بین، خوردن یکی دو لیوان آب انار قرمز، اثری عالی در درمان کم خونی دارد. اگر این نوشیدنی خوشمزه را با عسل شیرین کنید که نور علی نور خواهد بود. نکته آخر این که فراموش نکنید که گوجه فرنگی، ربّ و غذاهای مصنوعی قرمز رنگ، نه تنها جایی در این فهرست ندارند؛ بلکه از مظنونین اصلی ایجاد کم خونی هستند.

۷- از پوشیدن لباس قرمز غافل نشوید، تاثیر این امر در افزایش خونسازی در بدن ثابت شده است.

۸- بادکش( حجامت گرم و خشک) روی استخوانهای پهن بدن یک روش بسیار خوب در تحریک سلولهای مغز استخوان به خونسازی است. برای این کار، یک روز جلوی بدن(قسمت جلوی ران و روی استخوان جناغ سینه) و روز دیگر، قسمت عقب بدن(قسمت پشت ران، قسمت پشت ساق، روی کتف ها و به طور عرضی روی قسمت بالایی باسن) را تا چهل مرحله بادکش کنید.

۹- حجامت: تصور عامه مردم این است که افراد کم خون نباید حجامت کنند. اگر چه این امر در مورد افرادی که کم خونی شدید دارند صادق است، اما در کم خونی های عادی که بین عموم مردم شایع است، حجامت؛ با خارج کردن مواد زاید و سمی از بدن(به ویژه سرب)، استخوانها را تحریک به خونسازی می کند. آثار جنبی حجامت مانند افزایش اشتها و … هم در این مساله موثر است.

۱۰- استفاده از این موادّ غذایی به درمان کم خونی کمک می کند: روغن حیوانی، کره محلّی، کنجد خام، مغزها(خام)، مویز، شاهدانه(خام)، تخم مرغ خانگی(و به ویژه زرده آن که به صورت عسلی آب پز شده باشد)، خرما، برگه ها به ویژه برگه زردآلو، شیره خرما و انگور، ارده، حلواارده، توت و انجیر خشک و ….

۱۱- یکی از علل کم خونی، مصرف نان های حاوی جوش شیرین است که اگرچه استفاده از آن مدّ تهاست که ممنوع شده است امّا همواره باید از نانوایی های مطمین خرید کنید. ورآمدن خمیر نیز یکی از مهمترین عوامل در انتخاب نان مصرفی در کسانی است که از کم خونی رنج می برند.

یک نسخه لذیذ و موثّر: هر روزیک عدد سیب را ( که بهتر است سیب سرخ یا سیب گلاب باشد ) با پوست رنده کرده، دو قاشق غذاخوری گلاب، دو قاشق غذاخوری عرق بیدمشک و یک قاشق غذاخوری عسل به آن افزوده میل نمایید. این خوراک گوارا و خونساز، تاثیر به سزایی در آرامش اعصاب نیز دارد. برای تاثیر بیشتر این نسخه(به ویژه اثر آرام بخشی آن)، می توانید یک قاشق چایخوری تخم ریحان یا فرنجمشک نیز به آن اضافه کنید. این ترکیب، همچنین برای درمان انواع مشکلات قلبی و به ویژه ضعف عضلات قلب و نیز شجاع نمودن افراد ترسو و کم دل! موثّر است.

نکته مهم در درمان کم خونی فقرآهن آن است که باید درمان را تا یکی دو ماه پس از رفع کامل علایم و عوارض ادامه داد تا ذخایر مغز استخوان نیز از آهن سیراب شوند.