انسان در مسیر زندگی همواره در حال انتخاب میان بردباری و تندی در یک رابطه و برخورد است. دین و اخلاق اسلامی با ظرافتی عمیق، خوش‌اخلاقی را نه تنها یک رفتار پسندیده، بلکه مسیر رهایی از خطا و گناه معرفی می‌کنند.
امام صادق علیه‌السلام درباره خوش اخلاقی می‌فرماید: خوش‌اخلاقی گناه را ذوب می‌کند همان‌گونه که تابش آفتاب، یخ را آب می‌کند. (بحارالأنوار، ج۷۱، ص۳۹۵)
این تشبیه روشن می‌کند که خوش‌خلقی تنها یک ادب اجتماعی نیست؛ بلکه قدرتی درونی است که زنگارهای روح را می‌زداید و انسان را به آرامش و پاکی نزدیک می‌کند. در واقع اخلاق نیک، گرمایی است که نه‌تنها دل‌ها را نرم می‌کند، بلکه انسان را از آلودگی‌های گناه نیز می‌رهاند.
خوش‌اخلاقی و اثر معنوی آن
خوش‌اخلاقی نوعی عبادت عملی است. انسان زمانی خوش‌خلق می‌شود که نفس خود را مهار کرده باشد، کینه را کنار بگذارد و مهربانی را جایگزین عصبانیت کند. این مهار درونی همان چیزی است که موجب بخشیده شدن گناهان می‌شود؛ زیرا انسان از درون ساخته می‌شود، نه فقط از بیرون. در واقع همان‌طور که خورشید با گرمای خود یخ را آب می‌کند، اخلاقِ نیک نیز سنگینی گناهان را از دل انسان می‌زداید.
خوش اخلاقی در زمان اختلاف بین همسران، آرامش و محبت و پاک شدن از گناهان را به ارمغان می‌آورد.
علت این اثرگذاشتن روشن است: خوش‌اخلاقی نیازمند کنترل نفس، گذشت، مهربانی و مهار خشم است؛ و همین ویژگی‌ها انسان را از بسیاری لغزش‌ها دور نگه می‌دارد.
کاربردهای عملی خوش‌اخلاقی در زندگی روزمره
کاربرد خوش‌اخلاقی در اجتماع
یکی از جاهایی که اهمیت خوش‌اخلاقی به‌طور واضح نمود پیدا می‌کند، در تعاملات و ارتباطات اجتماعی است. برای مثال در رانندگی، فردی در اثر بی‌احتیاطی موجب حادثه‌ای می‌شود. برخی در این لحظه واکنش‌های تند، فریاد و ناسزا را انتخاب می‌کنند و گاهی حتی به زد و خورد هم کشانده می‌شود. اما اگر انسان با خوش اخلاقی و آرامش برخورد کند:
- تنش و درگیری شکل نمی‌گیرد.
- باعث آرامش خود و دیگران می‌شود.
- تصمیم‌گیری منطقی‌تر خواهد بود.
- و طبق قانون، نتیجه نهایی بدون دعوا مشخص می‌شود.
در چنین لحظاتی خوش اخلاقی نه تنها مشکل را حل می‌کند، بلکه همان‌طور که امام صادق علیه‌السلام می‌فرماید، سبب آمرزش گناهان نیز می‌شود.
خوش‌اخلاقی در خانواده
رفتار با فرزند: خانواده نخستین میدان تمرین و رشد اخلاق انسان است. در خانواده فرزندان به‌ویژه نوجوانان، گاهی اشتباه می‌کنند: اگر والدین با عصبانیت، فریاد یا تحقیر واکنش نشان دهند، هم روح فرزند زخمی می‌شود و هم فضای خانه متشنج.
اما خوش‌اخلاقی به والدین می‌آموزد که حتی در زمان خطای فرزند، آرام، مهربان و هدایت‌گر باشند. در این صورت عشق و محبت بین فرزند و والدین تشدید شده و ریشه بسیاری از اختلاف‌ها خشکیده می‌شود و محیط خانه تبدیل به فضایی امن و آرام خواهد شد و از طرفی در فضای خانه آرامش حاکم شده و هم گناهان والدین پاک می‌شود. خانواده‌ای که در آن خوش‌اخلاقی نهادینه شود، کمتر با تنش‌های فرساینده مواجه خواهد شد.
خوش‌اخلاقی به والدین می‌آموزد که حتی در زمان خطای فرزند، آرام، مهربان و هدایت‌گر باشند. در این صورت عشق و محبت بین فرزند و والدین تشدید شده و ریشه بسیاری از اختلاف‌ها خشکیده می‌شودنوع برخورد با اختلاف زن و شوهر: خانواده، حساس‌ترین میدان اخلاق است. گاهی همسر رفتار اشتباهی انجام می‌دهد، حرفی می‌زند که نباید، یا فراموشی‌ای رخ می‌دهد که باعث ناراحتی می‌شود. واکنش طبیعی خیلی‌ها پرخاش، سردی یا سکوت سنگین است. اما باید در لحظه ناراحتی، به جای طوفان، نسیم بود. خوش اخلاقی در زمان اختلاف بین همسران، آرامش و محبت و پاک شدن از گناهان را به ارمغان می‌آورد.
پیامد بداخلاقی در خانواده
سعد بن معاذ فردی مومن و از اصحاب نزدیک رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله بود. وی در جنگ‌ها در کنار پیامبر بود و در نهایت در غزوه خندق مجروح شد و همان جراحت سبب رحتلش در سن ۳۷ سالگی او شد. (طبقات الکبری، ج۳، ص۴۳۳) وی پس از مرگش، رسول خدا دائما از او ستایش می‌کرد.
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله دستور غسل و کفن او را داده و در هنگام تشییع بدون عبا و با پای برهنه دنبال جنازه‌اش راه افتاد و گاهی سمت راست تابوت و گاه سمت چپ آن را می‌گرفت تا به قبرش رساندند. وی را درون قبر گذاشت و لحد را چید. سپس روی قبر خاک ریخت.
در آن هنگام مادر سعد گفت: بهشت، گوارایت باد!
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود: «آرام باش، ای مادر سعد! از طرف پروردگارت، چنین با قاطعیت سخن مگوی. سعد، همین حالا دچار فشار قبر شد.
مردم از پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله پرسیدند: ما شاهد بودیم که شما برای دفن سعد، چه کارهایی کردید که برای هیچ کس نکرده‌اید. چگونه فشار قبر دارد؟
رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود: دیدم فرشتگان، پابرهنه و بدون عبا بودند. من هم از آنها پیروی کردم. و دستم در دست جبرئیل بود و هر جا را که او می‌گرفت، من هم می‌گرفتم.
مردم پرسیدند: با این که بر جنازه‌اش نماز خواندی و خودت او را در قبر نهادی؛ ولی فرمودی دچار فشار قبر شده است!
رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود: بله؛ زیرا او با خانواده‌اش بداخلاق بود. (دانشنامه قرآن و حدیث، ج۴، ص ۲۰۲)
خودداری از عصبانیت دو نتیجه مهم دارد: یکی، نهادینه شدن خوش‌اخلاقی در افراد و پراکندن آرامش در جامعه؛ و دیگری، زدوده شدن گناهان انسان خوش‌خلق. چه سودی بالاتر از این که با خوش‌اخلاقی، گناهان ذوب شده و پرونده اعمالمان پاک شود؟می‌بینیم که سعد با وجود همه فضایل و جایگاه والایش، به دلیل بداخلاقی با خانواده‌اش، دچار فشار قبر شد. این نشان می‌دهد که هیچ فضیلتی نمی‌تواند جای خوش‌اخلاقی و مهربانی را پر کند و حتی بهترین انسان‌ها هم در صورت کوتاهی در اخلاق خانوادگی، با پیامدهای روحی و معنوی مواجه می‌شوند.
خوش‌اخلاقی در محیط کار
در محل کار، اختلاف سلیقه، کج‌فهمی یا خطای همکاران امری طبیعی است. فرد بداخلاق با هر اشتباه کوچک، محیط کار را متشنج و با عصبانیت بحث کرده و محیط کار را سنگین می‌نماید. اما انسانی که خوش اخلاق است:
- از خطاهای دیگران عبور می‌کند.
- با آرامش و احترام مشکل را توضیح می‌دهد.
- در همکاران انگیزه و اعتماد به نفس ایجاد می‌کند.
- و از نظر حرفه‌ای فرد قابل اتکایی به نظر می‌رسد.
این اخلاق نیک طبق روایت، چراغی برای پاکی و رشد خود انسان است.
در ارتباط با دوستان و خویشان
هیچ ارتباطی بدون خطا و سوءتفاهم نیست. گاهی ممکن است دوست یا یکی از اقوام رفتاری ناراحت‌کننده نشان دهد. در این صورت هم می‌توان عصبانی شد و با تندی برخورد کرد و یا با حفظ آرامش و خوش‌اخلاقی مشکل را رفع کرد.
نتیجه‌گیری
خودداری از عصبانیت دو نتیجه مهم دارد: یکی، نهادینه شدن خوش‌اخلاقی در افراد و پراکندن آرامش در جامعه؛ و دیگری، زدوده شدن گناهان انسان خوش‌خلق. چه سودی بالاتر از این که با خوش‌اخلاقی، گناهان ذوب شده و پرونده اعمالمان پاک شود؟
با توجه به روایت امام صادق علیه‌السلام، خوش‌اخلاقی یک هنر تربیتی و یک عبادت پنهان است. خوش‌خلقی، علاوه بر آنکه روابط انسانی را آرام و پایدار می‌سازد، روح را نیز پاک می‌کند و انسان را از بسیاری از گناهان دور نگه می‌دارد. اگر این عمل در جامعه نهادینه شود، تنش‌ها کمتر، صبوری بیشتر و انسان‌ها مهربان‌تر خواهند شد. در واقع: با خوش‌اخلاقی نه تنها مشکلات را بهتر حل می‌کنیم، بلکه قلب خود را نیز روشن‌تر می‌سازیم.