بسم اللّه الرّحمن الرّحيم
و صلّي الله علي محمّد و آله الطّاهرين و لعنة الله علي اعدائهم اجمعين
درخت اراک (درخت مسواک)
نام قرآنی این گیاه خَمط و نام عمومی آن در زبان انگلیسی Salvadora است. درختچه ای است بدون خار و تیغ از خانواده چوج (Salvadoracea) که به درخت انار شباهت دارد و ارتفاع آن به 2 تا 6 متر می رسد. قسمت مورد استفاده آن ریشه است.
خواص درمانی:
ضد پلاک دندانی، ضد میکروب، ضد التهاب و کاهش دهندۀ کشش سطحی است. ریشه این گیاه ترکیبات تری متیل آمین، آلکالوئید سالوادورین کلرور سدیم، فلوئور، سیلیکا، گوگرد، رزین ویتامین C، تانن، ساپونین، فلاونوئید و بتا سیتوسترول دارد.
اثر تحریکی ملایمی که پس از مصرف چوب تازه اراک روی لثه ها ایجاد می شود، به دلیل وجود تری متیل آمین و سالوادورین است. تری متیل آمین توانایی تغییر کشش سطحی را نیز دارد که این امر به عدم تجمع ذرات مواد غذایی در بین دندان ها کمک می کند. کلرور ها نقش یک ضد عفونی کننده ملایم را بازی می کنند و اثر فلوئور نیز واضح است و در مرحله شکل گیری و نمو دندان ها نقش داشته و اسید انیسیک به دفع خلط از سینه کمک میکند. سیلیکا در سفید کردن دندان ها نقش اساسی دارد و گوگرد نیز ضد میکروب است. ویتامین C هم به طور وسیعی در عفونت های دهان و خونروی از لثه مصرف می شود. سایر ترکیبات موثر گیاه نیز آثار ضد التهابی و ضد میکروبی دارند.
طریقه مصرف:
قطره دهان شویه.
پیامبر گرامی اسلام فرموده است: «رَکعَتانِ بــِسواکٍ اَفضَلُ مِن سَبعینَ رَکعةً بِغَیرِ سواکٍ وَ دَعوَةً فی السّرِ اَفضلُ من سَبعینَ دعوةً فی العلانیةِ و صدقةً فی السّرِ اَفضلُ مِن سَبعینَ دَعوةً فی العلانیةِ.»
دو رکعت نماز با مسواک برتر از هفتاد رکعت بدون مسواک، یک دعای نهان برتر از هفتاد دعای آشکار و یک صدقه نهان برتر از هفتاد صدقه آشکار است (نهج الفصاحه حدیث 1669،مترجم ابوالقاسم پاینده)
نام درخت اراک (خمط) در آیه 16 سوره مبارکه سبا آمده است: «فَاَعرضوا فَاَرسَلنا علیهم سَیلَ العَرِمَ و بَدّلناهُم بِجنَّتَیهِم جَنَّتینِ ذَواتَی اُکُلٍ خَمطٍ و اَثلٍ و شَیءٍ مِن سِدرٍ قَلیلٍ» ولی روی بگرداندند، پس سیل عرم را به سویشان سرازیر کردیم و دو باغستانشان را به دو زمین خشک مبدل ساختیم، که جز خوراکی تلخ و اثل (شورگز یا گزماره) و مختصری سدر نمی رویانید.
خَمط را مترجمان انگلیسی قرآن معمولا به معنای درختی که میوه ای تلخ دارد آورده اند. اما بسیاری از مفسران و مترجمان عربی، فارسی و اردو آن را اراک (عربی،فارسی) و پیلو(اردو) معنی کرده اند. اراک که در عربی شجرةالسواک نامیده می شود از درختان مهم عربستان است و اغلب از شاخه و ریشه آن برای مسواک استفاده می کنند. اخیرا بهره برداری از این درخت برای استفاده از عصاره چوب آن در خمیر دندان، توجه صنایع اروپایی و آمریکایی را شدیدا به خود جلب کرده است. همان طور که در فوق اشاره شد ترکیباتی که در گیاه وجود دارد برای تمیز کردن و براق کردن دندان ها موثر است.
میوه اراک خوراکی است. این میوه طعم روغن خردل را دارد از این رو گاهی این درخت را به انگلیسی خردل (Mustard) می نامند. درحالی که خردل عبارت از Brassica nigra یا Sinapisnira است. میوه اراک ملین و مقوی است و در معالجه بواسیر، بیماری طحال، تب، جذام و دفع کرم، نافع است.
درخت اراک مانند درختان کهن و تنومند دیگر چون سدر و گز درختی است بسیار محکم. از این رو احتمال باقی ماندن آن بعد از سیل بسیار زیاد است و این است آنچه خداوند در سوره سبا در این باره فرموده است.
حضرت محمد(صل الله علیه و اله و سلّم) به یارانش فرمود: شما باید دهانتان را بشویید و این به معنای ستایش خداوند است.
نقل شده است که مسواک چندین خاصیت دارد. از آن جمله است سفید و خوشبو کردن دندان ها، محکم کردن و قوت بخشیدن به لثه ها و دندان ها، روشنی بخشیدن به ذهن، افزایش حافظه، دفع سودا و بلغم، روشنی چشم، تحریک اشتها و دفع یبوست.
ابوهریره از رسول خدا (صل الله علیه و آله و سلم) نقل کرده که فرمود: اگر امری بسیار مشکل نبود، مسواک کردن را بر امّتم واجب میکردم.
روایات معصومین(علیهما السلام): در رساله ذهبیه به روش تهیه گرد خاصی برای حفظ دندانها و سفید کردن آن ها اشاره شده است. در بسیاری از روایات، به مسواک زدن با چوب درخت مسواک و چوب درخت زیتون به علت از بین بردن جرم دندان و خوشبو کردن دهان توصیه و از مسواک زدن با شاخه انار و ساقه سبزی نهی شده است. در حدیثی از پیامبر اکرم صل الله علیه و اله و سلّم برای مسواک زدن دوازده ویژگی آورده شده مانند: سفید کردن دندانها، از بین بردن بلغم، تقویت لثه، از بین بردن جرم دندان، خشنودی پروردگار، حضور فرشتگان، ازدیاد رزق و روزی و...
امام رضا(علیه السلام) در روایتی متذکر شده اند که: «مصرف آن باید به اعتدال باشد، زیاده روی در آن عاج دندان را از بین می برد و موجب لغزش و ضعف ریشه های آن می شود.»
منابع:
کتاب "برداشتی مجمل از طب سنتی در قرآن مجید و بعضی متون اسلامی دیگر"– تالیف دکتر محمدعلی معصومی – عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران
مقاله "بررسی خواص دارویی درخت اراک در آموزه های طب اسلامی، طب سنتی و دانش نوین بشری" – دکتر محمدمهدی اصفهانی،نعیمه سادات داودی،دکتر امیرمهدی طالب،دکتر علیرضا قنادی – دانشگاه علوم پزشکی اصفهان – مرکز تحقیقات علوم دارویی و دانشکده داروسازی اصفهان
با تشکر از خانم دکتر مهدیه محبی