خراسان- مجلس شورای اسلامی در تیرماه سال ۸۲ قانون نحوه اهدای جنین به زوج های نابارور را تصویب کرد و اسفند ماه سال ۸۳ آیین نامه اجرایی قانون نحوه اهدای جنین به زوج های نابارور با نظر وزارت بهداشت و درمان و وزارت دادگستری به تصویب رسید. این قانون کمک کرد، تعدادی از زوج های نابارور صاحب فرزند شوند، اما گذر از موانع زیاد و وجود راه های قانونی طولانی مدت با وجود برخی مشکلات موجود پیش  روی زوج های گیرنده و حتی اهدا کننده جنین و تخمک باعث شد که دلالان و واسطه ها بازار پرسودی را برای خود دست و پا کنند و با کمال ناباوری برای فروش جنین و تخمک بازار سیاه راه بیندازند.

دلالان با دادن آگهی های دیواری در سطح شهر و حتی سایت ها گیرنده و دهنده تخمک و جنین را پیدا می کنند این دلالان از زوج های نابارور که در واقع گیرنده جنین و به دنبال فرزند دار شدن هستند مبلغی بین ۹ تا ۱۲ میلیون تومان مطالبه می کنند و از این مبلغ فقط بین ۵ تا ۷ میلیون تومان را به دهنده جنین که خانم های متأهل که سن آن ها بین ۲۴ تا ۳۰ سال است و شرایط باروری مطلوب را دارند می دهند که متأسفانه در سال های اخیر افزایش میزان ناباروری کار این دلالان را سکه کرده است به هر حال چه موانعی بر سر راه زوج هایی که از فرزند دار شدن محروم هستند و می خواهند از طریق اهدای جنین صاحب فرزند شوند وجود دارد و از طرفی تبعات حضور دلالان در این عرصه چه می تواند باشد؟

وجود ابهامات

یک متخصص زنان و نازایی نیز درباره اهدای تخمک و جنین که بعد از سال ۸۳ شکل قانونی به خود گرفت می گوید: بر اساس آمار رسمی حدود ۲۰ درصد زوج ها در کشورمان نابارور هستند و با گسترش مراکز درمان ناباروری نظیر رویان تهران، اصفهان و یزد تعدادی از زوجین صاحب فرزند شدند، اما هنوز هم تعداد زیادی از زوج ها هستند که با روش های علمی بچه دار نمی شوند و مجبورند از روش هایی مانند تلقیح مصنوعی یا رحم اجاره ای صاحب فرزند شوند.

وی می افزاید: ایجاد بانک های نگهداری تخمک و جنین راه مناسبی برای کمک به این زوج هاست اما به دلیل جدید بودن این بانک ها در کشور و نیز نبود فرهنگ سازی مناسب بسیاری از این بانک ها خالی هستند و نمی توانند جواب گوی نیاز زوج های نابارور متقاضی باشند. از این رو همین مسئله موجب دامن زدن به گسترش پدیده ای به نام دلالی تخمک و جنین شده است.

یک مقام مسئول در یکی از مراکز ناباروری کشور که نخواست نامش فاش شود در این خصوص می گوید: دلالی در زمینه اهدای تخمک و جنین وجود دارد و جزو معضلات است اما در مراکز ناباروری کشور این اتفاق نیفتاده است.

وی می افزاید: تاکنون در مراکز ناباروری به دلیل ابهاماتی که وجود دارد اهدای جنین انجام نشده است در حالی که باید اهدای جنین در این مراکز انجام شود.

وی می افزاید: طبق قانون باید زوج ها از دادگاه نامه دریافت کنند و همچنین گیرنده جنین باید از صحت، سلامت، تمکن و توان مالی برخوردار باشد و بعد می تواند جنین را بگیرد اما متأسفانه در برخی مراکز بدون سیر مراحل قانونی این اهدا انجام می شود که در بین آن ها خانواده هایی هستند که حتی توان مالی برای پرداخت هزینه درمان را ندارند صاحب فرزندی می شوند که آن فرزند آینده ای ندارد.

وی معتقد است: با این حال چه کسی پاسخ گوی آینده آن فرزند است و چه کسی وضعیت او را پی گیری می کند؟ مرجع رسیدگی  کننده کیست و چه مجازاتی برای آن مراکز که به طور غیرقانونی و به واسطه دلالان اقدام به چنین کاری می کنند دیده شده است که همه از ابهامات متعدد این طرح است.

نبود بانک اطلاعات

چند سالی است که اهدای جنین و تخمک برای فرزند دار شدن رایج شده است آیا این مسئله توانسته مانند سایر اعضایی که اهدا می شود، مقبول واقع شود؟

دکتر منصوره موحدین عضو هیئت مدیره انجمن علمی و تخصصی باروری و ناباروری ایران نیز در این باره می گوید: برخی مشکلات در این راستا وجود دارد که این مشکلات زمانی خود را نشان می دهند که نوزادان حاصل از اهدای تخمک یا رحم اجاره ای متولد شوند و به سن بلوغ برسند و در آن زمان چون در ایران بانک اطلاعات تخمک و جنین وجود ندارد، ممکن است در ۲۰ تا ۴۰ سال آینده با جوانانی روبه رو شویم که هنگام ازدواج دریابند که با یکدیگر ارتباط نسبی دارند.

این استاد جنین شناسی دانشگاه تربیت مدرس به تسنیم می گوید: مقوله اهدای سلول تخمک یا جنین با اهدای کلیه کاملاً متفاوت است، زیرا در زمان اهدای سلول تخمک و جنین یک نسل در حال انتقال است و رحم اجاره ای نیز همین طور است و در یک نسل مداخلاتی صورت می پذیرد.

وی تأکید می کند: باید یک واحد جدید در وزارت بهداشت ایجاد شود که در این زمینه انجمن با مسئولان وزارت بهداشت جلساتی برگزار کرده و درخواست کردیم تا این وظایف به این انجمن به عنوان یک سازمان غیردولتی واگذار شود ولی متأسفانه وزارت بهداشت موافقت نکرد.

دکتر موحدین در تشریح آسیب های این مشکلات در حوزه اهدای تخمک و جنین یادآور می شود: این آسیب ها به دلیل آن که زود هنگام نیست بسیاری از افراد متوجه آن نیستند و مسئولان و سیاست گذاران هم متوجه مشکلات آن نمی شوند و آن چه اتفاق می افتد، دیرهنگام و زمانی است که نوزادان حاصل از اهدای تخمک یا رحم اجاره ای متولد شده و به سن بلوغ می رسند.

این عضو هیئت مدیره انجمن علمی تخصصی باروری و ناباروری ایران به بحث محرمانه بودن اطلاعات اشاره می کند و می گوید: محرمانه بودن اطلاعات  دهنده یا رحم اجاره ای قابل قبول است، اما باید یک مرجع قانونی وجود داشته باشد که فرد ۲۰ ساله ای که حاصل از اهداست و می خواهد ازدواج کند، حداقل باید پدر و مادر بیولوژیک خود را بشناسد.

وی متذکر می شود: از طرفی نوزادی که در یک رحم اجاره ای بارور شده ممکن است در بزرگسالی بیماری بگیرد که نیاز به اطلاعات پدر و مادر بیولوژیک او داریم تا درمان شود و این مسئله مشکل کنونی ماست زیرا یک مرکز که در آن اطلاعات لازم ثبت شده باشد، نداریم و همه آسیب های ما دیر هنگام است و به این دلیل سیاست گذاران سلامت در کشور موضوع را نادیده می گیرند.

یک مقام مسئول در یکی از مراکز ناباروری نیز ضمن تأکید بر این اظهار نظر می گوید: یکی از ابهامات مهمی که در این راستا وجود دارد این است که گیرنده و دهنده جنین همدیگر را نشناسند در حالی که افرادی که از این طریق متولد می شوند حقشان این است که بدانند پدر و مادر واقعی شان کیست زیرا بالاخره می فهمند والدینی که آن ها را بزرگ کرده اند، پدر و مادر واقعی شان نیستند از این رو به چه دلیلی حقوق مسلم آن فرد باید نادیده گرفته شود.

وی به بحث اختلالات ژنتیکی و بیماری ها در این زمینه اشاره می کند و می گوید: وقتی جنین را انتقال می دهند، جنین از لحاظ بیماری کنترل نمی شود و حتی دیده شده زوجی جنینی را گرفته اند وقتی آن نوزاد متولد شده و دچار اختلالات بوده است آن ها از نگهداری آن خودداری کردند زیرا محبت والدین واقعی را نداشته اند.

این مقام مسئول از مشکلات فراروی بی اطلاعی هویت این افراد می گوید: وقتی گیرنده و دهنده تخمک و جنین همدیگر را نشناسند حتی باعث می شود که خواهر و برادرهایی که از هویت هم بی اطلاع هستند با هم ازدواج کنند و اگر این کار اتفاق بیفتد و در آینده مطلع شوند که محارم هم بودند حال چه باید کرد؟!

وی تأکید می کند: نباید اجازه دهیم که برای حل مشکل تعداد بسیار اندکی از جامعه که فرزند دار نمی شوند، مشکل بزرگی به وجود آید.

از وی سوال می کنیم شما مخالف اهدای جنین و تخمک هستید، وی در پاسخ می گوید: قطعاً با شیوه های کنونی کاملاً مخالف چنین اهدایی هستم.

از این پزشک که در یکی از مراکز ناباروری کشور مشغول به کار است سوال می کنیم که چه راهکاری را برای این مسئله پیشنهاد می دهید. وی می افزاید: بهبود وضعیت اهدای جنین و تخمک خیلی بحث دارد چون این قضیه وابسته به مسائل حقوقی، پزشکی، جامعه  شناسی و… است از این رو باید یک گروه کارشناسی از طریق انجمن ناباروری کشور، فقها و جامعه شناسان بر این مسئله نظر داشته باشند و قانون آن مجدداً اصلاح و بازنگری شود تا به یک راهکار اساسی و مورد قبول برسیم.

فرهنگ سازی

به هر حال برای کوتاه کردن دست دلالان در این عرصه نیاز به فرهنگ سازی است آیا با فرهنگ سازی و نهادینه کردن این مسئله مشکل حل می شود؟

دکتر محمدرضا نوروزی عضو هیئت مدیره انجمن باروری و ناباروری ایران نیز به اهدای غیرقانونی و مسئله دار تخمک و جنین چنین می پردازد و می گوید: امروزه در دنیا بحث خرید و فروش تخمک و جنین به شکل یک تجارت درآمده و شرکت هایی اقدام به این کار می کنند، اما در ایران چون معمولاً پزشکان تمایلی به ورود به این وادی را ندارند و مراکز درمان ناباروری نیز دخالت نمی کنند، واسطه ها و دلالان حضورشان پررنگ شده است.

آن ها اهدا کننده و گیرنده را به هم معرفی می کنند، پولشان را می گیرند و بعد هم می روند.

وی می گوید: زوج های نابارور این حق را دارند که برای بچه دار شدن هر راهی را امتحان کنند، از این رو برای کوتاه کردن دست واسطه ها و جلوگیری از این راه غیرقانونی نخست فرهنگ اهدای جنین و تخمک باید در جامعه نهادینه شود و دیگر این که مراحل قانونی درمان ناباروری و اهدای تخمک و جنین در کشور را ساده تر کنیم تا راه برای افراد سودجو و روش های غیرقانونی بسته و سخت شود.

اما یک مقام مسئول در یکی از مراکز ناباروری کشور در خصوص این که باید این مسئله فرهنگ سازی و نهادینه شود می گوید: وقتی اصل این قضیه اشکال دارد، نهادینه کردن فرهنگ آن دیگر چه معنایی دارد به فرض برای یک کار غلط تبلیغ شود، نه تنها مشکل حل نمی شود بلکه به مشکلات افزوده می شود.

وی می افزاید: نهادینه کردن و فرهنگ سازی وقتی پذیرفتنی است و باید انجام شود که اصل قضیه مورد قبول واقع شود.

احمد آریایی نژاد عضو کمیسیون بهداشت و درمان مجلس نیز در این باره به ایسنا می گوید: در بحث دلالی خرید و فروش جنین و تخمک هم اگر از راه شرعی و قانونی وارد نشویم، در واقع به انسانیت خیانت کرده ایم و در کشور ما که یک کشور اسلامی است، بحث اسلامیت که فراتر از همه موارد است به میان می آید.

وی می افزاید: متأسفانه امروزه بحث دلالی در این کار به یک چالش تبدیل شده، البته ابتدا باید علمای اخلاق پزشکی قدم پیش گذاشته و حد شرعی و غیرشرعی این بحث را مشخص کنند، سپس نمایندگان مجلس و اعضای کمیسیون بهداشت و درمان حد قانونی و غیرقانونی این ماجرا را تعیین و سپس اقدام به قانون گذاری و تصویب آن کنند.

این عضو کمیسیون بهداشت و درمان متذکر می شود: قوای مقننه و مجریه باید با هم وارد میدان شوند و بحث اهدای تخمک و جنین یا به عبارتی خرید و فروش یا حتی دلالی آن را قانونمند کنند، چرا که مهم تر از خرید و فروش و رد و بدل شدن پول های کلان بحث اخلاقی آن بسیار مهم تر است.

آریایی نژاد یادآور می شود: در زمینه اهدا نیز آن چه بسیار اهمیت دارد، صداقت نیت و سلامت طرفین است که اگر زیر سوال برود جامعه به خطر می افتد قانون گذاری و نظارت بر اجرای قانون هم لازمه ورود به بحث دلالی در این زمینه خواهد بود و رسانه ها یکی از ارکان اصلی در پیشبرد این اهداف هستند که باید نقش خود را به خوبی ایفا کنند.

اختلاف نظرها

با این حال در کنار مباحث یاد شده آیا اهدای جنین و تخمک از لحاظ حقوقی دارای اشکالات است؟

یک قاضی باسابقه نیز در این باره می گوید: درباره بحث اهدای تخمک و جنین هنوز میان علما، فقها و حقوقدان ها اختلاف نظرهایی وجود دارد زیرا برخی آن را عمل حرام می دانند بعضی جایز و عده ای نیز این کار را با رعایت شرایطی مجاز می دانند، حال تصور کنید در موضوعی که هنوز، اصل ماجرا جای بحث دارد، فرد یا افرادی نیز به عنوان واسطه و دلال وارد این عرصه شده و اقدام به خرید و فروش تخمک و جنین یا به عبارتی خرید و فروش غیرقانونی یک انسان می کنند.

اما دکتر حسین هوشمند، استادیار دانشکده حقوق نیز در خصوص رابطه حقوقی بین طفل متولد شده و زوج متقاضی می گوید: حتی اگر سلول تخم حاصل از تلقیح مصنوعی در محیط آزمایشگاه به رحم زوجه نابارور منتقل شود، باز هم فرزند حاصل از تلقیح مصنوعی رابطه ژنتیکی و شرعی با زوج متقاضی ندارد و حتی محرمیت هم بین آن ها ایجاد نمی شود.

وی می گوید: تنها اگر شیر خوردن و شرایط آن محقق شود، فرزند حاصل از این لقاح به پدر و مادر نابارور محرم و فرزند رضاعی آن ها محسوب می شود.
مهم ترین نکات گزارش اسفند ماه سال ۸۳ آیین نامه اجرایی قانون نحوه اهدای جنین به زوج های نابارور با نظر وزارت بهداشت و درمان و وزارت دادگستری به تصویب رسید.

بر اساس آمار رسمی حدود ۲۰ درصد زوج ها در کشورمان نابارور هستند.

چند سالی است که اهدای جنین و تخمک برای فرزند دار شدن رایج شده است.

در ایران بانک اطلاعات تخمک و جنین وجود ندارد، ممکن است در ۲۰ تا ۴۰ سال آینده با جوانانی روبه رو شویم که هنگام ازدواج دریابند که با یکدیگر ارتباط نسبی دارند.

درباره بحث اهدای تخمک و جنین هنوز میان علما، فقها و حقوقدان ها اختلاف نظرهایی وجود دارد.