چکیده:
در طب سنتی ایران یکی از علائمی که در تشخیص مزاج و بیماری به کار می رود انواع رؤیاهایی است که شخص در خواب مشاهده می کند. در باورهای پزشکی نیاکان، رؤیاهای مختلفی که افراد در خواب می بینند هر یک بر امر خاصی دلالت می کند. برخی از این رؤیاها از نظر پزشکی اهمیتی نداشته و نقشی در تشخیص ندارند ولی برخی از آنها در صورت دارا بودن شرایط لازم می توانند درتشخیص مزاج یا بیماری کمک زیادی نمایند؛ به طوری که در برخی موارد تشخیص پزشک علاوه بر سایر علائم با توجه به رؤیاهای بیمار شکل می گیرد وگاهی نیز وجه افتراق دو بیماری با علائم مشابه، به کمک رؤیاهای بیمار صورت می پذیرد. جزئیات رؤیای مشاهده شده از قبیل رنگ اشیاء، دمای احساس شده در رؤیا، شرایط محیطی، بوهای حس شده، وضعیت روانی فرد در حین رؤیا و سایرمواردی که به آنها اشاره خواهد شد هر یک می توانند گویای وضعیت جسمی و روانی شخص باشند. از دیدگاه طب جدید نیز محتوای رؤیا که در شرایط مختلف فرهنگی، جنسی و فردی دارای شباهت ها و تفاوت های است برای کشف ارتباطات بین محتوای رؤیا و شناخت حالات مختلف بیداری کمک کننده است.
مکانیسم رویا:
در طب روز، رؤیا به عنوان یکی از تظاهرات طبیعی فرایندهای ناخودآگاه درنظر گرفته می شود و تصاویری که در رؤیا دیده می شود ناشی از افکار یا آرزوهایی است که در ناخودآگاه انسان وجود دارد. اما از دیدگاه طب سنتی آنچه سبب انواع رؤیا می شود، گاهی اتصال نفس به مبادی عالی نفس است که رؤیای صادقه نامیده شده و هرچند مورد تأیید ادیان توحیدی نیز قرار گرفته است ولی از موضوع بحث ما خارج است و گاهی به سبب نقش بستن چیزی در خیال در هنگام بیداری بوده که در زمان خواب متجسم می گردد که به آن رؤیای کاذبه می گویند که این هم مورد نظر ما نمی باشد و گاهی نیز ناشی از سوء مزاج روح است که در این مقاله به شرح آن می پردازیم.
شایان ذکر است که در این حالت قوه متخیله که یک بخش از حواس باطنی مغز است سبب می شود که بیمار متناسب با خلط غالب در بدن یا سوء مزاج موجود، صورت اشیای خاصی را درخواب ببیند. به عنوان مثال دیدن آتش، آفتاب، برق، صاعقه و ... در خواب به سبب تجربه و درک انسان از حرارت در اینها است که در غلبه اخلاط گرم دیده می شود، بر همین اساس تلخی و رنگ زرد درک انسان از صفرا است که در غلبه صفرا دیده می شود و دیدن اشیاء سرخ رنگ، خون و خونریزی در خواب تجربه و درک انسان از خون است که در غلبه دم دیده می شود و اشیای سفید و سرد از قبیل آب و یخ و برف تصور انسان از سردی و تری است که در غلبه بلغم دیده می شود و دیدن دود و اشیای سیاه و تاریکی، درک انسان از سودا است که در غلبه این خلط مشاهده می شود. رنگ سیاه خلط سودا و بخارات سیاه آن مخصوصا اگر در مغز غلبه داشته باشد روح طبیعی را متأثر ساخته و با اثرپذیری از بخارات سودا، مزاج روح و به تبع آن افعالش نیز تغییر می کند و اشباح دیده شده به رنگ سیاه درک می گردند. از طرف دیگر خلط سودا موجب کدورت روح و وحشت آن شده و موجب ترس و وحشت در خواب می گردد. به بیان دیگر هر گونه اختلال در کیفیت و یا کمیت اخلاط چهارگانه بدن موجب تغییر در مزاج و ایجاد بیماری می شود و متناسب با سوءمزاج ایجاد شده، مزاج روح طبیعی که بخش لطیف اخلاط است نیز تغییر می کند و تغییر مزاج روح، موجب تغییر محتوای رؤیا می گردد.
شرایط لازم برای استدلال از رؤیا در تشخیص بیماری:
حکما برای این که از رؤیا به عنوان علامتی در تشخیص استفاده نمایند شرایطی را بیان نموده اند از جمله:
- رؤیا بر یک نحو خاص تکرار شود.
- قبلا در مورد آن موضوع گفتگو نشده باشد.
- مشغولیت فکری و عملی با موضوع رؤیا وجود نداشته باشد. مثلا:ً خواب آتش دیدن برای نانوا که به طور مکرر با آتش و حرارت سروکار دارد ویا دیدن رؤیای خون در فردی که کارش ذبح حیوانات است و یا رؤیای امتحان دادن برای دانش آموزی که در حین گذراندن امتحانات می باشد در تشخیص قابل استفاده نیست.
در مطالعات جدید نیز تأیید شده که ارتباط قابل توجهی بین اتفاقات روزمره و محتویات رؤیای دیده شده وجود دارد. مشکلات شخصی و استرس های شغلی روزانه، در خواب به صورت افزایش احساسات منفی و پرخاشگری ها منعکس می شود. برخی از محققین نیز معتقدند که اغلب محتویات رؤیا مربوط به حوادث قبل از خواب می باشد.
البته ملاک قرار دادن محتوای رؤیا برای تشخیص، فقط هنگامی قابل قبول است که سایر علائم بیماری نیز آن را تأئید نماید و دیدن رؤیایی خاص به تنهایی نمی تواند بیانگر یک تشخیص پزشکی باشد. لازم به یادآوری است که از رؤیای صادقه نیز که به علت اثرپذیری نفس از عوالم معنوی است به طور معمول نمی توان برای تشخیص استفاده نمود. بنابراین استدلال از رؤیا برای تشخیص، همیشگی نمی باشد و فقط با وجود شرایط مطرح شده می توان از این علامت برای تشخیص بهره برد.
رؤیاهای متناسب با انواع سوءمزاج:
برخی از رؤیاهای متناسب با غلبه دم عبارتند از: خواب دیدن چیزهای سرخ و دیدن وسایل لهو و لعب و جاری شدن خون بسیار از بدن و گرمی خون و غذاهای لذیذ و باغ و بستان و نور.
برخی از رؤیاهای متناسب با غلبه صفرا عبارتند از: رؤیاهای زرد رنگ و دیدن اشیایی که در واقعیت زرد نیست؛ شعله های آتش.،التهاب ، آتش سوزی، حرارت، برق، صاعقه
برخی از رؤیاهای متناسب با غلبه بلغم عبارتند از: رؤیای آب، باران، برف، نهرها، رعد، سرما، لرز، برداشتن بار سنگین
برخی از رؤیاهای متناسب با غلبه سودا عبارتند از: دیدن خواب های هولناک، چیزهای ترسناک مانند حیوانات سیاه و دیدن چیزهای سیاه و تاریک، مخوف و چیزهای قبیح، غار ، دود
بوعلی در علائم امتلاء یعنی افزایش کلی اخلاط در بدن می گوید، این اشخاص خواب هایی می بینند که دلالت بر سنگینی دارد. مثلاً فرد در رؤیا می بیند که قادر به حرکت یا برخاستن یا تکلم نمی باشد یا بار سنگینی را برداشته است. همچنین بوعلی معتقد است در صورتی که اخلاط موجود در بدن با وجود مقدار مناسب، رقیق باشند شخص رؤیاهایی با محتوای پرواز و سرعت حرکات می بیند.
رؤیاهای مشوش و مفزعه دلالت بر گرمی و خشکی مغز نموده و نشانه استعداد ابتلا به بیماری های گرم دماغ می باشد.
خواب های مختلط نشانه وجود ریاح غلیظ در بدن می باشد. این مطلب را رازی به نقل از طیماوس می گوید.
- رؤیاهای خوشایند و لذت بخش:
بوعلی دیدن خواب های لذت بخش از جمله بوهای خوش و صداها و مجالس مسرت بخش را دلیل اعتدال مزاج دانسته است. رؤیاهایی که به یادآورده نمی شوند رؤیاهایی که فرد در خواب مشاهده نموده ولی پس از بیداری به یاد نمی آورد اکثرا بر سردی و تری دماغ دلالت می نمایند؛ همچنین بوعلی اشاره کند که در فساد تخیل، شخص، خواب خیلی کم دیده و آن را نیز فراموش می کند.
رؤیا در اطفال:
طبق نظر بوعلی سینا در اطفال نیز رؤیا وجود دارد. این مطلب در مطالعات جدید نیز تأیید شده و ثابت شده است که اطفال از سن سه تا چهار سالگی خواب می بینند. شیخ الرئیس ریشه اکثر رؤیاهای ترسناک اطفال که موجب فزع در خواب می شوند را اختلال در دستگاه گوارش دانسته و با بیان به این مطلب اشاره نموده است و مکانیسم آن را اختلال هضم غذا در معده دانسته که سیستم عصبی و مغز را متأثر می گرداند. بوعلی برای پیشگیری از این گونه رؤیاها توصیه می کند که کودک را بلافاصله بعد از غذا نخوابانده و مقداری عسل به او بخورانند تا غذایی که در معده وجود دارد هضم شود.
تأثیر مواد غذایی بر محتوای رؤیا:
از دیدگاه بوعلی سینا مصرف برخی مواد غذایی می تواند سبب رؤیاهای آشفته گردد، از جمله آنها می توان به لوبیا، باقلا، عدس و تره اشاره کرد. از طرف دیگر مصرف برخی مواد غذایی می تواند موجب رؤیا های خوب شود که می توان از این دسته غذاها به برنج اشاره نمود. تحقیقات جدید انجام شده نیز ارتباط بین مواد غذایی و محتوای رؤیا را تأیید کرده و مشخص نموده است که مصرف بالای مواد غذایی آلی اثر مثبت بر محتوای رؤیا داشته و در مقابل، استفاده زیاد از فست فود، چیپس سیب زمینی، و برخی کربوهیدراتها تأثیر منفی بر آن دارد. این نتایج تأییدکننده تأثیر دریافت غذاهای خاص بر روی نوع رؤیا است.
نتیجه :
بوعلی سینا توجه خاصی به گرفتن شرح حال و نیز مهارت زیادی در آن داشته است؛ به طوری که تمام جزئیات علائم بیمار از جمله رؤیاهای او را مد نظر قرار می داده و از این علامت نه تنها برای تشخیص بیماری های روانی بلکه جهت افتراق بیماری های جسمی از یکدیگر نیز کمک می گرفته است. وی علاوه برتأکید بر تغییرات رؤیا در افراد بیمار با تبیین و توصیف ویژگی های رؤیا در افراد سالم، وجود آن را در این افراد اثبات کرده و حتی به وجود رؤیا در اطفال نیزتصریح نموده است. همچنین شیخ الرئیس پیرامون اثرات مواد غذایی مختلف برمحتوای رؤیا بحث کرده است. بنابراین چنین به نظر می رسد که توجه ویژه به محتوای رؤیا و تغییرات آن می تواند به تشخیص بیماری های جسمی علاوه بر بیماری های روانی کمک شایانی نماید.
منبع: موحد مینا، ناظم اسماعیل، فلاحی فرامرز، مصدق محمود، غفاری فرزانه، گوشه گیر سید اشرف الدین و دیگران، نقش رویا در تشخیص بیماری از دیدگاه بوعلی سینا و سایر حکمای طب سنتی ایران، مجله تاریخ پزشکی، تابستان 1390; 4(7):95-108