بسم الله الرّحمن الرّحيم
و صلّى اللّه على محمّد و آله الطّاهرين و لعنة الله على اعدائهم اجمعين
نگاهی به خدمات علمی استاد فقیددکترمحمّد مهدی اصفهانی
استاد و طبیب است و مؤید ز خداوند
بل کز حکم و علم مثال است مصوّر۳
شخصیت اخلاقی و علمی استاد فقید دکتر محمّد مهدی اصفهانی مستغنی از تعریف و تعرّف است امّا به مناسبت گذشت بیش از چهل روز از درگذشت ایشان گوشه ای از خدمات علمی استاد تقدیم میشود با این امید که روش اخلاقی و علمی این چهره علمی الگویی برای پژوهشگران و نسل جوان باشد و موجبات شادی روح پاک ایشان را فراهم سازد.۴
این مقاله فقط به بخشی از خدمات علمی مرحوم استاد می پردازد و ذکر ویژگی های بارز اخلاقی ایشان نیازمند مقاله مفصل دیگری است. در این راستا فعالیت های علمی ایشان را می توان به سه بخش: دوران دانشجویی، دوران استخدام و دوران بازنشستگی تقسیم کرد.
فعالیت های علمی استاد فقید از دوران دانشجویی آغاز شد.
از فعالیت هادر این دوره میتوان به چند تألیف از جمله راهنمای کشاورزی و باغداری در سال ۱۳۴۲ (همزمان با آخرین سال تحصیل ایشان در دبیرستان رهنمای تهران)، گاه شناسی که تحقیقی است در مورد انواع تقویم های ملل و اقوام گوناگون واهمیت کاربردی آنها و … به سال ۱۳۴۴ و همچنین شکرک ها (تحقیقی درباره واژه قرآنی منّ) در سال ۱۳۴۵ اشاره کرد. در این دوران به دلیل روحیه علم دوستی و علاقه به موضوعات طب سنتی و تاریخ پزشکی با مرحوم دکتر محمود نجم آبادی، استاد دانشکده پزشکی دانشگاه تهران آشنا شد که همکاری و دستاوردهای بسیار سودمندی همراه داشت.
علاوه بر این، بهرهمندی دکتر اصفهانی از خطی خوانا و زیبا در کنار دقت بسیار در بازنویسی متون سبب شد در جمع آوری و بازنویسی مطالب با دکتر محمود نجم آبادی همکاری نزدیک داشته باشد که تا سال ها بعد از استخدام در وزارت بهداری وقت به سال ۱۳۴۸، ادامه یافت. از جمله نتایج این فعالیت ها می توان به کمک در بازنویسی و چاپ جلد اول و دوم کتاب تاریخ پزشکی ایران و اسلام، تألیف دکتر نجم آبادی و همچنین شکلی منقح از جلد سوم این کتاب به خط دکتر اصفهانی اشاره کرد که به تاریخ طب در دوره تأسیس دارالفنون و بعد از آن میپرداخت. این کتاب برای مراحل تأیید نهایی چاپ نزد دکتر نجم آبادی بود که متأسفانه با درگذشت ایشان علیرغم پیگیری دکتر اصفهانی ازسرنوشت آن اطلاعی در دست نیست.
بازنویسی و تصحیح خفی علایی از دیگر همکاری های علمی دکتر اصفهانی با دکتر نجم آبادی است که در سال ۱۳۷۲ شمسی منتشرشد.
ایشان مکاتبات علمی متعدد با شهید دکتر سید رضا پاکنژاد که در آن سالها ساکن یزد بودند، داشتند. دکتر پاکنژاد در تألیف کتاب معروف خود «آخرین پیامبر و اولین دانشگاه» که در واقع پایاننامه دکترای پزشکی ایشان بود تلاش میکرد که توصیهها و دستورات دینی و روایی را با تطبیق با علم پزشکی روز مطرح کند. ایشان در یکی از مجلدات در مبحث منّ و سلوی به نظر تخصصی دکتر اصفهانی ارجاع می دهند.
از دیگر خدمات علمی ارزشمند دکتر اصفهانی در دوران خدمت اداری، همکاری و تکمیل کتاب فرهنگ و مصطلحات طب محمد تقی میر، استاد جراحی دانشگاه علوم پزشکی شیراز، در ۸ مجلد است که ۶ جلد آخر آن به همت ایشان و پس از درگذشت دکتر میر، چاپ و در دسترس عموم قرار گرفت.
با این وجود یکی از مهمترین خدمات علمی دکتر اصفهانی که ۲ سال قبل از بازنشستگی در وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، که در آبان ماه ۱۳۸۳ صورت گرفت، تلاش برای انتشار و در دسترس قراردادن منابع طب سنتی و تاریخ طب برای پژوهشگران و علاقمندان این حوزهها بود.
انجام هرگونه پژوهش بیش از هر چیز نیازمند دسترسی به منابع علمی آن حوزه از پژوهش است. بسیاری از منابع طب سنتی و تاریخ طب به شکل نسخههای خطی یا چاپ سنگی وجود دارند که دسترسی به آنها به آسانی امکان پذیر نیست.
دکتر اصفهانی به منظور حل این مشکل از اوایل سال ۱۳۸۱ طرح «تهیه و تکثیر متون طب سنتی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» را با حمایت معاونت آموزشی وقت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در دانشگاه علوم پزشکی ایران آغاز کرد که بر اساس آن نسخههای خطی و چاپ سنگی طب سنتی و تاریخ طب را به تدریج جمعآوری و در قالب چاپ افست در تیراژ مورد نیاز منتشر میکرد.
نکته قابل توجه آنکه منابع مزبور به طور رایگان به تمامی کتابخانههای ملی و دانشگاهی کشور و مراکز تحقیقاتی مرتبط اهدا میشد. انتشار این منابع راهگشای بسیار مفیدی برای محققان حوزههای طب سنتی، اخلاق و تاریخ پزشکی بود به گونه ای که سبب شد دسترسی یک پژوهشگر در دورترین دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی کشور به مهمترین منابع این حوزهها برابر با دسترسی یک پژوهشگر در پایتخت باشد.
برخی از این منابع به ویژه منابعی که مربوط به آثار طبی شبه قاره هند هستند، گاه چنان کمیاب بودند که حتی در مواردی در کتابخانههای مرجع و مهم مانند کتابخانه ملی و کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران هم دسترسی به آنها امکانپذیر نبود. در نهایت این طرح زیربنایی ارزشمند در شش مرحله از سال ۱۳۸۱ تا پایان سال ۱۳۹۴ به انجام رسید که حاصل آن انتشار بیش از ۲۱۰۰ عنوان کتاب بود.
نکته قابل توجه آن که استاد فقید بر ابتدای هرکدام از این منابع مقدمه ای کوتاه و در عین حال علمی و راهگشا با شناسنامهای دقیق در معرفی اثر می نوشت و با ذکر نام اهداکننده و تشکر از وی به سرعت آن را برای تکثیر و توزیع آماده میساخت. این منابع بعدها بسیار مورد استفاده دانشجویان و محققان قرار گرفتند و پایاننامه ها، کتابها و مقالات تخصصی متعددی بر اساس آنها نوشته شد. یادآور می شود طرح مزبور در اولین جشنواره آموزشی شهید مطهری وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در سال ۱۳۸۶ به عنوان یکی از طرح های منتخب کشور برگزیده و معرفی شد.
ملاقات پرفسور سید ظل الرحمن یکی از چهرههای معروف طب سنتی هند در سال ۱۳۸۳ با دکتر اصفهانی و بازدید از مراحل انجام طرح مزبور با ابراز شگفتی ایشان از همت بی شائبه و عزم راسخ دکتر اصفهانی در اجرای آن همراه بود. اظهارات پروفسور ظل الرحمن در جریان بازدید که بیان داشت «این طرح در جهان بی نظیر است و اظهار علاقه ایشان به دریافت تعدادی از کتابهای مورد نیاز خود،خاطرهای به یادماندنی را در نگارندگان ایجاد کرده است.
نکته قابل تأمل آن که در میان مستشرقان، فواد سزگین در آلمان هم پس از سالها تلاش، منابع کمیاب طب اسلامی و تاریخ طب را در قالب ۱۰۰ جلد منتشر ساخت که از لحاظ تعداد کمتر از یک بیستم مجموعه منتشر شده توسط دکتر اصفهانی است. علاوه بر این که منشورات مجموعه دکتر اصفهانی به رایگان در اختیار کتابخانهها و مراکز تحقیقاتی قرار می گرفت.
از دیگر نکات بارز اواخر دوران خدمت رسمی دکتر اصفهانی، تلاش و پیگیری مستمر برای باز پسگرفتن عمارت مشیرالدوله پیرنیا است. در اهمیت معماری این اثر تاریخی همین بس که تا کنون سه پایاننامه کارشناسی ارشد بر روی نحوه معماری سقف ساختمان آن ارائه شده است.محض اطلاع این که برای اولین بار این ساختمان در فیلمبرداری تهیه سریال معروف هزاردستان توسط مرحوم علی حاتمی مورد استفاده قرار گرفته است.
در نهایت با اخذ مجوز شورای گسترش دانشگاههای علوم پزشکی وزارت بهداشت اولین مؤسسه تخصصی کشور با عنوان موسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل به دنبال تلاشهای پیگیر دکتر اصفهانی در این عمارت تاریخی به سال ۱۳۷۸ راه اندازی شد.
یکی از آرزوهای دکتر اصفهانی، احیاء علمی مکتب طب سنتی اسلام و ایران و استفاده ازتوانمندیهای آن در نظام سلامت کشور بود که با پیگیری و تلاشهای وافر ایشان در سال ۱۳۸۴ با تصویب اولین برنامه درسی، مقطع کارشناسی ارشد طب سنتی به منصه ظهور رسید که در سال ۱۳۸۷ با پیگیریهای مجدد ایشان به مقطع دکترای تخصصی ارتقاء یافت.
استاد از همان ابتدای تأسیس رشته طب سنتی و در روز افتتاح رسمی دوره آموزشی، که با روز پانزدهم ماه مبارک رمضان سالروز میلاد مسعود حضرت امامحسن مجتبی ع(روز پنجشنبه ۵ر۷ر۱۳۸۶) مصادف بود، طی سخنرانی شیوای خود بر این نکته تأکید داشت که در درمان بیماری ها بر اساس طب سنتی حتما” موارد اورژانس و حاد با دقت مورد ارزیابی قرار بگیرند و این موارد باید کماکان بر اساس روشهای طب جدید درمان شوند.
از جمله توصیههای مرحوم استاد این بود که در درمانگاههای طب سنتی ضروری است یک متخصص داخلی حضور داشته باشد تا در موارد حاد و اورژانس، نظر تخصصی پزشکی روز اخذ شود. دکتر اصفهانی همواره بر حدیث «مَنْ تَطَبَّبَ وَلَمْ یُعْرَفْ مِنْهُ طِبٌّ فَهُوَ ضَامِنٌ» تأکید داشتند و همواره از درمان ناآگاهانه بیماران انتقاد میکردند.
استفاده از استادانی که به طور تجربی در طب سنتی دارای تجارب ارزنده بودند و دعوت از آنان برای انتقال تجارب علمی و عملی خود به دانشجویان از دیگر دغدغههای ایشان بود.
استاد فقید همواره به حدیثی منسوب به پیامبر (ص) استناد میکردند که «مَنْ کَتَمَ عِلْمًا یُنْتَفَعُ بِه یُجَاءُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مُلْجَمًا بِلِجَامٍ مِنْ نَارٍ». به جد به رعایت این حدیث پایبند بود و حتی در ایامی که بیماری ایشان شدّت پیدا کرده بود، هنگام مراجعه دانشجویان و پژوهشگران با شناختی که از زمینه علمی و تحقیقاتی مراجعهکنندگان داشتند با اشتیاق فراوان مطالب علمی ارزندهای را که برای دانشجویان و پژوهشگران مفید می دانستند، بیان می کردند.
عناوین برخی دیگر از فعالیتهای مهم اجرایی و علمی استاد مرحوم دکتر اصفهانی:
مشاور وزیر بهداشت در ادوار گوناگون پس از تشکیل وزارت بهداشت پس از انقلاب اسلامی تا زمان درگذشت و ایفای نقش کلیدی در تصویب و اجرای برنامههای ملی آموزش بهورزی، ارتقاء شبکه بهداشت، تغذیه با شیر مادر، کاربرد نمک یددار و …عضویت در شوراهای تخصصی و اجرایی در وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، وزارت آموزش و پرورش، شورای عالی انقلاب فرهنگی و کمیسیونهای ذی ربط تدوین برنامه درسی برای دانشجویان تاریخ علوم پزشکی در دو مقطع کارشناسی ارشد و دکترای تخصصی در سال ۱۳۹۰تدوین اولین برنامه درسی دوره آموزش مجازی اخلاق، آداب و میراث پزشکی در مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد در سال ۱۳۸۶تأسیس اولین مرکز تحقیقات علوم قرآن، حدیث و طب در دانشگاه علوم پزشکی تهران در سال ۱۳۸۷تألیف بیش از ۵۰ جلد کتاب در موضوعات علوم تغذیه، بهداشت مواد غذایی، اخلاق پزشکی، سبک زندگی اسلامی و طب سنتی که تا کنون ۶ عنوان از تألیفات جناب استاد به زبانهای دیگر ترجمه و توسط ناشرین خارج از کشور به چاپ رسیده است.
تدوین بیش از ۱۰۰ مقاله علمیاستاد مشاور و راهنما برای بیش از ۱۰۰ پایان نامه دانشجویان مقاطع گوناگون رشتههای علوم پزشکی و از جمله طب سنتی، تاریخ طب و …
ضمن آرزوی علو درجات برای روح بلند آن استاد کم نظیر و عالم فرزانه و معلم دلسوز و متخلق به اخلاق اسلامی، امید است دانشجویان و همکاران با عزمی راسخ راه آن عزیز از دست رفته را در اعتلای فرهنگ و تمدن اسلام و ایران به ویژه بهره وری تمام و کمال نظام سلامت میهن اسلامی عزیزمان بپیمایند.
……………………………………………….
۱٫ عضو هیأت علمی گروه تاریخ علم بنیاد دائره المعارف اسلامی
۲٫عضو هیأت علمی ستاد مرکزی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی: taleb@behdasht.gov.ir
3. ناصرخسرو، دیوان اشعار، قصیده شماره۱۰۴
۴٫بیان کامل فعالیتهای علمی استاد فقید در این مقاله نمی گنجد و برای اطلاع از جزییات و شرح کامل از تحصیلات و خدمات ایشان به مقاله نشانی از نشانهای دوست تألیف دکتر امیر مهدی طالب مراجعه شود. برای سهولت دسترسی، علاقهمندان میتوانند به نشانی تلگرامی:
https:ررt.meرjoinchatرAAAAAEDsLf955kLUWcrGkQ مراجعه کنند.