بسم الله الرحمن الرحیم

و صلّی الله علی محمّد و آله الطّاهرین و لعنه الله علی اعدایهم اجمعین

غذا درمانی از دیدگاه قرآن و علم

دکتر حسینعلی علايی / دكتراي علوم پزشكي و فارغ‌التحصيل سطح سوم مركز تخصصي تفسير و علوم قرآن

محمد طاهر پاکدامن / کارشناس ارشد تفسیر و علوم قرآن جامعه المصطفی9 العالمیه

چکیده

قرآن کریم کتاب هدایت بشر تا قیامت است، لذا از هیچ یک از امور مهم و تاثیرگذار در زندگی انسان فروگذار نکرده است. تغذیه از اموری به شمار مي‌رود که مورد توجه ویژه قرآن کریم است. این کتاب شریف علاوه بر توجه به اصول کلی و اساسی تغذیه، از بعضی غذاها نام برده است که دانشمندان اهمیت و ارزش غذايی و درمانی آن‌ها را يادآور شده‌اند و کتب و مقالات متعددی
در موردشان نگاشته­اند و حتي در برخی موارد ادعای اعجاز کرده­اند. این تحقیق براي نمونه، به بررسی چهار مورد از این غذاها (شیر چهارپایان، شیر مادر، عسل و خرما) می‌پردازد؛ به این صورت که پس از طرح آیات و اشاره به نکات تفسیری، خواص و آثار این خوراکی‌ها را از دیدگاه طب و تغذیه بررسي کرده‌اند.

واژه­ های اصلي: غذا، درمان، قرآن، علم.

مقدمه

خوراکی‌های گوناگون در کنار تأمین نیاز غذايی بدن، به دليل برخورداري از خواص متفاوت، در درمان و پیشگیری از امراض نیز نقش دارند.

قرآن کریم گاه توصیه­های مستقیمی در مورد کاربرد درمانی بعضی غذاها دارد، مثلاً در مورد عسل مي‌فرمايد: Gفِيهِ شِفَاءٌ لِلنَّاسِF؛ (نحل/ 69). به حضرت مریم3 نيز موقع زایمان توصیه مي‌شود از رطب و آب استفاده کند (مریم/ 24 ـ 26) و در مورد حضرت یونس پس از خروج از شکم ماهی و رفتن به ساحل دریا، استفاده از کدو تجويز مي‌شود (صافات / 144 ـ 146).

علاوه بر این، سفارش قرآن کریم به استفاده از غذاهای پاکیزه و حلال، نهی از تحریم طیّبات، نهی از غذاهای غیربهداشتی و پرخوری، دقت در نوع غذای مصرفی، توجه به آفریدگار هنگام مصرف غذا، امساک و روزه و... زمینه مناسبی برای سلامتی انسان فراهم مي‌آورد و دست کم از جنبه پیشگیری اهمیت دارد. در این میان اشاره قرآن به نام برخی غذاها قابل توجه است؛ به خصوص این که این غذاها به لحاظ مواد مغذّی، ارزشمند هستند و نقش مهمي در درمان و پیشگیری، دارند.

مفهوم شناسی

بدن انسان به مواد مختلفی مانند پروتئین، چربی، کربوهیدرات، آب، انواع ویتامین و مواد معدنی نیاز دارد. غذایی مناسب است که تمام این ترکیبات را به بدن برساند. کم یا زیاد شدن اين ترکیبات تعادل مواد موجود در بدن را به هم مي‌زند و بیماری­های زیادی را به وجود می­آورد (ر.ک. به: مری آلیس کالنیدو ودیگران، آشپزی جدید و غذا درمانی، 15).

با این توصیف می­توان گفت:

«منظور از تغذیه درمانی برقراری تعادل موادغذایی مورد نیاز روزانه است». (احمدی، محسن، درمان بیماریها با تغذیه و غذا درمانی، 15).

امتیازات غذا درمانی

درمان غذايي از جهات گوناگونی بر دارو درماني برتری دارد، از جمله:

1. غذاهای متنوع، به خلاف داروهای گوناگون، معمولاً در اختیار همگان قرار دارند.

2. غذاهای رنگارنگ، مطبوع همه هستند و غذای طبیعی بشر به شمار مي‌روند، ولی داروها چنین نیستند.

3. از نظر اقتصادی مخارج دارو با غذا مقایسه‌پذير نیست.

4. غذا جنبه پیشگیری دارد و دارو بیشتر برای از بین بردن مرض به کار می­رود.

5. اغلب داروها برای بشر مضرند، ولي غذاها معمولاً اثر زیان بخش ندارند.

6. استفاده از دارو در صورت اشتباه پزشک یا مریض، آثار سوء و حتی مرگ را در پی دارد (ر.ک، به: شیرازی، احمد امین، اسلام پزشک بی دارو، 25 ـ 26، با تلخیص و تصرف).

بسیاری از اطبا و حکما از دارو درمانی نهی کرده­اند. از بقراط حکیم نقل شده است:  «داروهای خود را دور بریزید که به درد معالجه امراض نمی­خورد»، (مهرین، مهرداد، درمان طبیعی، 16). در این کتاب سخنان متعددی از اندیشمندان در مورد مضرات استفاده از دارو آمده است.

غذاهای قرآنی

در قرآن کریم به برخی از موادغذايی سوگند یاد شده است. Gوَالتِّينِ وَالزّيْتُونِF؛ (تین/ 1). نام برخی از سوره­ها نيز در ارتباط با مواد غذائی است، مانند، بقره، نحل، تین، ماعون، انعام و مائده.

قرآن کریم به مناسبت‌های مختلف به نام برخی خوراکی‌ها اشاره می­کند، نظیر زیتون (تین/1، انعام/ 141 و...)، انجیر (تین/ 1)، خیار، عدس، سیر، پیاز (بقره/ 16)، انگور (نحل/ 67، مؤمنون/ 19 و...)، نان (یوسف/ 36)، انار (انعام/ 99 و 141)، کدو (صافات/ 146 و 144)، موز (واقعه/ 29)، سبزی­ها (عبس/ 28)، گوشت (هود/ 69) و... .

با پیشرفت علوم، به ويژه علم تغذیه، هر روز خواص درمانی و غذايی خوراکی‌ها بیشتر کشف می­شوند، به گونه‌اي که اعجاب دانشمندان را بر مي‌انگيزد. اين کشفيات حتي در برخی موارد رنگ اعجاز به خود مي‌گيرند. در این تحقیق چند مورد از این غذاها را بررسی مي‌کنيم.

اول ـ شیر چهارپایان

شیر مایعی سفیدرنگ، با طعم شیرین و مزه و غلظت ويژه‌اي است که پس از زایمان و براي تغذیه نوزاد از پستان پستانداران ماده ترشح می­شود. اين ماده بهترین و در دسترس‌ترين غذا براي نوزادان است. شیر پستانداران مختلف با هم فرق دارد. در شیر گاو تقریباً 88% آب، 3% مواد ازته، 8/4% مواد گلوسیدی و 2/3% مواد چربی هست (دهخدا، علی اکبر، لغت‌نامه دهخدا، 31، 169).

آغوز که از روز اول زایمان تا 12 روز ترشح می­شود، ساختمانی مشابه شیر دارد، ولی مقدار آلبومین و کلرور آن بیشتر و قند، فسفر و کلسیم آن کمتراز شیر است پروتو پلاسم آن مقدار زیادی چربی دارد، ولی چربی آزاد آن تقریباً در حدّ هیچ است  (پاک نژاد، سیدرضا، اولین دانشگاه وآخرین پیامبر، 6، 82).

وزن مخصوص شیر 1029 ـ 1033 و حرارت مخصوص آن 95 است، یعنی زودتر از آب به جوش می­آید و سرد می­شود (همان، 84). برای تولید یک لیتر شیر دست کم باید 500 لیتر خون از پستان عبور نماید (همو، 95).

تاریخچه

استفاده از شیر چهارپایان به دوران پيش از تاریخ و زمان اهلی شدن حیوان توسط انسان می‌رسد. انسان از اول، مانند نوزاد حیوان، به مکیدن پستان می‌پرداخت. دوشیدن و ايجاد تغییرات در شیر به تدریج ايجاد گردید. یک محل ماست­بندی مربوط به سه هزار سال قبل از میلاد، وابسته به یک پرستشگاه نزد سومرین­ها، به دست آمده است.

مقدسین از بودائیان گاو را به حدی احترام می­کردند که مخلوطی از شیر، ادار و مدفوعش را می­خوردند (ر.ک، همو، 77 ـ 88).

شیر در کتاب مقدس نماد پاکی، صفا و حقیقت حیات بخش می­باشد و شیر و عسل کنایه از حاصل خیزی و فراواني نعمت است (مسترهاکس، قاموس کتاب مقدس، 544). شیر برای اولین بار در سال 1890 م در نیویورک پاستوریزه شد (همو، 79).

آیات 

قرآن کریم به فایده­ های گوناگون حيوانات برای انسان پرداخته، اما به شیر توجه ویژه نموده است. به اين آيه توجه کنيد:

Gوَإِنَّ لَكُمْ فِي الْأَنْعَامِ لَعِبْرَةً نُسْقِيكُم مِمَّا فِي بُطُونِهِ مِن بَيْنِ فَرْثٍ وَدَمٍ لَّبَناً خَالِصاً سَائِغاً لِلشَّارِبِينَF؛ (نحل/ 66) «و قطعاً، در (وجود) دام‏ها، عبرتى براى شما هست، از آن چه در شكم آن‌هاست؛ از ميان غذاهاى هضم شده و خون، شيرى خالص به شما مى‏نوشانيم كه براى نوشندگان گواراست».

به شیر چهارپایان در آیاتی دیگر، مانند، مؤمنون/ 21 و یس/ 73 نیز اشاره شده است.

نکات تفسیری 

«انعام» چهارپایان هستند و آن چه که  معمول است گاو، شتر و گوسفند و بز است و از حیوانات حلال گوشت مثل آهو، مادیان و الاغ و ... نيز در معالجه استفاده می­شود (طيب، سید عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، 8 ، 151).

«فرث» به معنی سرگین است؛ مادامی که در معده باشد (ابن منظور، لسان العرب، 2، 176) و «سائغ» در لغت سهل المرور معنی شده است، يعني چيزي که به راحتي مي‌گذرد (طريحي، فخر الدين، مجمع البحرین، 15، 12).

يکي از عجایب خلقت این است که خداوند شیر سفید و گوارا را از بین خون و سرگین دو جسم ناپاک جدا می­کند؛ بدون  این که از طعم، مزه و رنگ آن اثر بپذيرد. خداوند با این مطلب می‌خواهد به منکران توجه بدهد که می­تواند مردگان را از زمین خارج سازد؛ بدون این که بدن‌های آن‌ها با یکدیگر مخلوط شود (ر.ک: طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، 6، 572).

حکمت­ها و اسرار علمی 

1. پیدایش شیر 

قرآن کریم با اشاره لطیفی می­فرماید که شیر از میان «فرث» (غذای هضم شده داخل معده) و «خون» خارج می­شود. فیزیولوژی امروز این مطلب را ثابت کرده است که وقتي غذا در معده و روده­ها در برابر میلیون‌ها رگ مويي قرار می‌گیرد، عناصر مفید و لازم را جذب مي‌کند و به درخت ریشه داری که نوک انتهایش در نوک پستان خلاصه می­شود، می­رساند (مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، 11، 291؛ پاک‌نژاد، سيد رضا، همان، 65).

یک دانشمند غیرمسلمان در این‌باره می­گوید: این وقوف دقیق از دستاوردهای شیمی و فیزیولوژی هضم، برمی­آید و در زمان محمد9 کاملاً ناشناخته بود. گفته شده کشف جریان خون هم کار هاروی (Harvey) بوده است در حالي که چگونگی گردش خون در بدن به طور کامل در کلام امام صادق7 آمده است، (ر.ک. به: طب‌الرضا و طب‌الصادق7 ص 27 و 28) است و قریب چهارده قرن پس از وحی قرآنی قرار می­گیرد (موریس بوکای، مقایسه­ای میان تورات، انجیل، قرآن و علم، ترجمه ذبیح الله دبیر، ص 264).

2. موادغذایی مهم شیر 

دانشمندان می­گویند تمام انواع ویتامین‌ها، آب، مواد ازت دار، چربی، قند، مواد معدنی و فلزاتی مانند سدیم، منیزیم، روی، منگنز، مس، آهن و شبه فلزات مانند فلور، کلر، ید، گوگرد، فسفر، برم و... در شیر هست. حدود نوزده آنزیم، اکسیژن و نیتروژن، دی اکسید کربن، واسید سیتریک، الکل و آلوئید هم در شیر وجود دارد (پاک‌نژاد، سيد رضا، همان، 87 ـ 90).

یک لیتر شیر نصف پروتئین و نصف چربی مورد نیاز بدن، تمام کلسیم و ویتامین B2 و نصف ویتامین A و یک سوم احتیاج به ویتامین‌های B1 را برای بدن تأمین می­کند (نراقی، مهدی، خوردنی‌های شفابخش، 118).

3. پیشگیری از امراض 

مواد مغذی شیر سبب پیشگیری از بسیاری از بیماری‌ها مي‌کنند. ما به مهم‌ترین موارد اشاره می‌کنیم.

پتاسیم: بدن به عنوان یون مایع درون سلولی و براي انتقال امواج به کار می‌برد.

آهن: بدن در ساختمان هموگلوبین و کبد ومغز به آن نیاز دارد.

فسفر: مهم‌ترین ماده معدنی است و برای فعالیت‌های سلولی به کار می­رود.

ید: برای تشکیل تیروکسین ضروری است.

منگنز: بدن برای تعادل، تقویت اعصاب و حافظه و مقاومت در برابر بیماری به آن نیازدارد.

مس: کمبود آن کم خونی ایجاد می­کند.

کلسیم: برای ساختن و افزایش تعداد گلبول‌های قرمز استفاده می­شود ودر ساختمان دندان‌ها، استخوان‌ها، سلول‌های انساج و فعالیت‌های قلب و شرائین و کلیه­ها به کار می­رود (مشجور، گوهر، اسرار شیمی در قرآن، 214-215).

بدون کلسیم قلب خسته مي‌گردد و شکستگی استخوان زیاد می­شود. قرآن کریم برای شیر تعبیر «خالصاً» را آورده است. یکی از معانی خالص پر شدن و سفت شدن استخوان‌های بازو و ساق است (ابن‌منظور، همان، 7، 28). بدین طریق حقیقت اعجازآمیز دیگری کشف می­شود.

4 . درمان بیماری­ها 

در روایات اسلامی از شیر به عنوان عامل درمان و شفا تعبیر شده است (مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، 63، 95). علم پزشکی نیز بر این خاصیت تاکید دارد.

شیر در حصبه و شبه حصبه و زخم­های گوارشی به عنوان ضد اسید تجویز می­شود. در بیماری کواشیورکور، نارسایی حاد کیسه صفرا و بسیاری از مسمومیت­ها، به ویژه مسمومیت با سرب، به کار مي‌رود. در خونریزی به علت داشتن فیبرین زیاد خوب است. در مبتلایان به دیابت جزو غذاهای آزاد است. رژیم شیر برای لاغر شدن مفید می­باشد. در بیماری‌های کم خونی، ضعف، سردرد، میگرن، سستی اعصاب، زخم معده و اثنی عشر، پایین افتادگی معده و روده و کلیه و رحم، جوش، کهیر، اگزما، ریزش مو، رماتیسم، برنشیت سوء هاضمه، اسهال مزمن، استسقاء، آسم، تب زرد، تصلب شرائین، بواسیر، آپاندیس مزمن نارسایی کبد، نارسایی جنسی، اشباع معده، دیابت، آلبومین ادرار و... نافع است (پاک‌نژاد، سيد رضا، همان، 152).

بررسی و نتیجه­ 

1ـ اشاره قرآن به این غذای مهم در عصری که هنوز عناصر و موادمغذی خوراکی‌ها و چگونگی پیدایش شیر کشف نشده بود، از اعجاز علمی و یا دست کم از شگفتی­های علمی قرآن کریم شمرده می­شود. دکتر موریس بوکای با توجه به آیه مورد بحث، می­گوید:

«من فکر می­کنم که وجود آیه­ای در قرآن که به این معلومات اشاره می­کند نمی­تواند به علت زمانی که تدوین شده­اند ساخته فکر انسان باشد» (بوکاي، موريس، مقایسه­ای میان تورات، انجیل قرآن و علم، 264).

2ـ غذاهای پر حجم و بدون ارزش غذايي از مشکلات عصر ما است که سبب بیمارهای متعددی نيز هست، عنایت قرآن به غذاهايی مانند شیر که درعین حجم، کم سرشار از  مواد مفید می­باشد، گوياي توجه این کتاب شریف به مسئله تغذیه است.

دوم ـ شیر مادر 

در بحث گذشته با مفهوم شیر آشنا شدیم، در این قسمت به مقایسه شیر مادر با ديگر شیرها بسنده می­کنیم. شیر الاغ از تمام شیرهای حیوانات به شیر زن شبیه­تر است (نجم آبادی، محمود، اصول بهداشت، 56). مقایسه مواد تشکیل دهنده شیر دام‌ها و انسان در هر لیتر در جدول زیر آمده است (دیاب عبدالحمید و قرقوز، احمد، مع الطب فی القرآن الکریم، 157).

آیات

در آيات متعددي به شیردادن توسط مادر و دایه، مدت شیردهی، و حقوق مادر و کودک توجه شده است (بقره/ 233، احقاف/ 15، لقمان/ 14، طلاق/ 6، قصص/ 7). ما یکی از این آیات را که تقریباً همه موارد را در خود جای داده است، ذکر می­کنیم.

Gوَالْوَالِدَاتُ يُرْضِعْنَ أَوْلاَدَهُنَّ حَوْلَيْنِ كَامِلَيْنِ لِمَنْ أَرَادَ أَن يُتِمَّ الرَّضَاعَةَ وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَكِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ لاَ تُكَلَّفُ نَفْسٌ إِلَّا وُسْعَهَا لاَ تُضَارَّ وَالِدَةٌ بِوَلَدِهَا وَلاَ مَوْلُودٌ  لَهُ بِوَلَدِهِ وَعَلَى الْوَارِثِ مِثْلُ ذلِكَ فَإِنْ أَرَادَا فِصَالاً عَن تَرَاضٍ مِنْهُمَا وَتَشَاوُرٍ فَلاَ جُنَاحَ عَلَيْهِمَا وَإِنْ  أَرَدْتُّمْ أَن تَسْتَرْضِعُوا أَوْلاَدَكُمْ فَلاَ جُنَاحَ عَلَيْكُمْ إِذَا سَلَّمْتُمْ مَا آتَيْتُمْ بِالْمَعْرُوفِF؛ (بقره/233) «و مادران فرزندانشان را دو سال كامل شير مى‏دهند. (اين) براى كسى است كه بخواهد شير دادن را به اتمام رساند و بر کسي كه نوزاد برايش متولّد شده، خوراك آنان و پوشاك آنان به طور پسنديده [در دوران شير دادن] لازم است. کسي، جز به اندازه‏ توانايى‏اش تكليف نمى‏شود. مادرى به خاطر فرزندش ضرر نمي‌بيند و كسى كه فرزند برايش متولد شده؛ به خاطر فرزندش، (ضرر نمي‌بيند) و مانند اين (احكام بر وارث) است و اگر آن دو، با رضايت و مشورت يك ديگر، بخواهند [كودك را زودتر] از شير باز گيرند، پس گناهى بر آن دو نيست و اگر خواستيد دايه‏اى براى فرزندان خود بگيريد، پس هيچ گناهى بر شما نيست؛ هنگامى كه آن چه را (وعده) داده‏ايد، به طور پسنديده بپردازيد و خودتان را از [عذاب] خدا نگه داريد».

نکات تفسیری 

منظور از «والدات» مادران هستند که اخص از «امهات» است که به مادران با واسطه هم گفته می‌شود (طالقانی، محمود، پرتوی از قرآن، 2، 156).

حضانت و شیردادن و اتمام دو سال حق مادر وموکول به اختیار اوست؛ حتی اگر مطلقه باشد (مکارم، ناصر، ‌همان، 2، 240).

با جمله «لاتضار» هرگونه ضرر جسمی و روحی برای خانواده و به خصوص بر کودک ممنوع است (ر.ک. به: طبرسي، تفسیر مجمع البیان، 2، 587؛ المیزان في تفسير القرآن، 2، 241).

انتخاب دایه پس از رضایت طرفین بلامانع است (مکارم، ناصر، همان، 188).

واژه «تشاور» بدون قید «منهما» می­گوید که برای از شیرگرفتن طفل وسعت دایره مشورت، به غیر از والدین، به دیگر افراد مانند پزشک نيز می­رسد (ر.ک. به: طالقاني، همان، 158).

حکمت­ها و اسرارعلمی 

الف) مزایای شیر مادر برای کودک 

1ـ عوامل زنده اختصاصی مانندگلبول‌های سفید زنده، آنزیم‌ها، هورمون‌ها و ایمونوگلوبولین‌ها در شير مادر وجود دارند که در رشد و سلامت کودک و حفاظت او در برابر بیماری نقش اساسی دارند. این ترکیبات در هیچ شیر دیگری یافت نمی­شوند، چون در حرارت بیش از 50 درجه از بین می­روند.

2ـ شیر مادر متناسب با نیازهای طفل تغییر می­کند، مثلاً اگر نوزاد نارس باشد، شير با وضعیت نارسی او متناسب می­شود. آغوز تمام مواد ایمن‌زا و ویژگی­های مختلف شیر را بیش از 5 تا 10 برابر دارا است. (نوری، محمدرضا، تغذیه در قرآن، 113). آغوز اولین واکسن خدادادی در برابر بیماری‌هاست. در حالی که واکسن­های موجود در لحظات اول به دلیل آسیب­های روحی و جسمی توصیه نمی­شود (زندی، مجید، کودکان سالم و با عاطفه نتیجه تغذیه با شیرمادر، روزنامه جمهوری اسلامی، 17/5/87 ، ص 7). به همین خاطر اسلام تغذیه نوزاد با آغوز را به مادر واجب کرده است (زین الدین بن علی بن احمد عاملی (شهید ثانی) شرح لمعه دمشقیه، 5، 452). شاید به همین دلیل به مادر حضرت موسی7 گفته شد به موسی شیر بده و در صورت ترس او را در دریا رها کن (قصص / 7).

3ـ عوامل مصونیت بخش اختصاصی و غیراختصاصی در شیر مادر هستند که هرکدام در زمینه‌ای کودک را از ابتلا به بیماری و آسیب حفظ می­کنند، مثلاً گلبول‌های سفید شیر در برابر اسید معده مقاوم هستند و از رشد عوامل بیماری­زا جلوگیری می­کنند و انواع ایمونوگلبولین‌ها نوزاد را از خطر ابتلا به عفونت­های مختلف در امان نگه مي‌دارند (نوري، محمد رضا، همان، 79). تغذیه انحصاری با شیر مادر در 6 ماه اول امکان دچار شدن به عفونت­های تنفسی را تا 5 برابر و احتمال مرگ ناشی از این بیماری‌ها را تا 4 برابر کاهش می­دهد، ضمن این که در این دوره خطر ابتلا به اسهال نیز 15 برابر و خطر مرگ ناشی از آن 25 برابر برای کودکان محروم از شیر مادر بیشتر است (زندي، مجيد، همان).

4ـ ویژگی‌های تغذیه­ای شیر مادر منحصر به فرد است. پروتئین‌هايی که زود هضم مي‌شوند (Whey) در شیر مادر بیشتر از پروتئین‌های دیرهضم (کازئین) می­باشد. بدن برخی از این پروتئین‌ها را که در رشد مغز موثرند و کمبود آن در سنین بلوغ به صورت ضریب هوشی کم خودنمايی می­کند، نمي‌تواند بسازد. چربی شیر مادر خطر افزایش چربی‌ها، کلسترول و فشار خون و عوارض قلبی را در میان‌سالی کمتر مي‌کند. قند موجود در شیر مادر مناسب­ترین قند سادة قابل استفاده برای شیرخوار است و جذب کلسیم را در روده افزایش مي‌دهد، در نتیجه رشد استخوانی و کم کردن یبوست را در پی دارد. ثابت شده است که مدت بستری شدن بچه­های اسهالی شیر مادر خوار کمتر از شیرخشک خواران است. آهن در شیر گاو ده درصد و در شیر مادر هفتاد درصد قابلیت جذب دارد (نوري،‌ محمد رضا، همان، 113 ـ 117). همچنین کلسیم در شیر مادر هفتاد درصد و در شیر گاو سی و پنج درصد جذب می­شود (پاک‌نژاد، سيد رضا، همان، 147).

شیر مادر در بزرگ‌سالی نیز فواید خود را برای فرزند بروز می­دهد. متخصصان می­گویند: افرادی که از شیر مادر تغذیه کرده­اند، در بزرگ‌سالی کمتر به دیابت، آلرژی غذایی، سرطان و... مبتلا می‌شوند و دارای ضریب هوشی بیشتری هستند و کمتر در معرض چاقی قرار دارند (زندي، مجيد، همان).

امتیازاتی در شیر مادر و روش شیردادن او هست که حتی در شیر دایه نیست. نوزادی که با شیر مادر و در آغوش او پرورش مي‌يابد، توانايي‌اش درمقابل بیماری‌ها بیشتر است (نصیری، سيد صدرالدین، بهداشت اجتماعی در اسلام). و چنين کودکي آرامش روانی و اعتماد به نفس کافی دارد و سازش او در برابر اضطراب محیط بیشتر است (نوري، محمد رضا،‌ همان 117).

ب) مزایای شیر مادر برای مادر 

مادر سود فراوانی از شیردادن می­برد، داشتن فرزند سالم، احساس رضایت از پرورش طفل با شیره جان خود، کاهش چربی ذخیره دوران بارداری، پیشگیری از بارداری ناخواسته، بازگشت سریع رحم و ضمائم آن به جای خود و ایمنی بیشتر در برابر سرطان پستان از آن جمله است (اصفهانی، محمد مهدی، تغذیه کودکان با شیر مادر، 30). طبق یک آزمایش زنان نیویورکی که در طول زندگی يک و نيم سال به اطفال شیر داده‌اند، نسبت به زنان ژاپنی که به طور متوسط شش و نيم سال شیر داده­اند، پنج و نيم برابر بیشتر دچار سرطان پستان شده­اند (نوري، محمد رضا، همان، 57).

ج) منافع شیر مادر برای جامعه 

جامعه با داشتن افراد سالم و با عاطفه به خوشبختی نزدیک‌تر خواهد بود، شیرمادر بدون تکيه به منابع خارجی، با هزینه کمتر و به صورت کاملاً سالم در اختیار کودکان قرار می­گیرد و وابستگی سیاسی، اقتصادی و فرهنگی به همراه ندارد. موقعیت مادر در خانواده و تحکیم نظام خانواده از منافع نهفته، اما بسیار پرارزش، شیرمادر برای جامعه است (اصفهاني، محمد مهدي، همان).

د) مدت شیردهی 

قرآن کریم مدت شیردهی را دو سال می­داند (لقمان/ 14). برخی پزشکان معتقد بودند که این مدت باید 9 ماه باشد، ولی در سال 1993 م بیان شد که اگر مدت شیرخوردن دو سال کامل باشد، بهتر است (اسماعیل پاشا، عبدالعزیز، اسلام و طب جدید، 57).

امروزه بر اساس نظر سازمان‌هاي مرتبط مانند یونیسف و سازمان جهانی بهداشت مدت توصیه شده برای شیردادن دو سال تمام است و این موضوع در اعلامیه اینوچنتی در مورد تغذیه کودکان  با شیر مادر مطرح شده و به امضای بسیاری از رؤسای کشورهای جهان رسیده است.

بررسی و نتیجه­ 

اشاره قرآن به شیردادن به کودک توسط مادر و سفارش به رعایت حقوق مادر و کودک گوياي توجه ويژه آن به بحث تغذیه به خصوص در دوران کودکی است و امروزه با پیشرفت دانش‌ها و کشف ویژگی­های منحصر به فرد شیر مادر، سرّ این تاکید روشن شده است. کشورهای صنعتی ابتدا با تولید شیرخشک تبلیغ می­کردند که جایگزینی برای شیرمادر کشف کرده­اند. اصطلاحاتی چون شیر ماترنیزه (شبیه شیرمادر) و همونیزه (شبیه شیر انسان) و شیر آداپته (شیر تطبیق داده شده با شیر مادر) بیانگر این واقعیت است، اما آنان در عصر ما به اشتباه خود پی برده­اند و با انتشار صدها مقاله تحقیقی مي‌کوشند اشتباه گذشته خود را جبران کنند.

تعیین مدت شیردهی توسط قرآن کریم نیز که امروزه علم به آن دست یافته است از اعجاز علمی قرآن یا دست کم از مسائل علمی قرآن به شمار می­آید.

سوم ـ عسل 

عسل واژه­ای عربی به معناي «انگبین» است. زنبورهاي ماده و عقیم به نام زنبور کارگر شیره گیاهان را وارد دهان خود مي‌کنند و آن را با آب دهان مخلوط می­سازند. آن‌گاه اين ترکيب را وارد محفظه­ای به نام کیسه عسل می­نمایند. قسمتی از این شیره به مصرف تغذیه زنبور‌ها می­رسد و بخشی دیگر با انقباض کیسه عسل دوباره به دهان زنبور بر می‌گردد و زنبور آن را در حجره­هایی خالی می­کند که به همین منظور ساخته است و پس از غلیظ شدن، زنبور کارگر روی حفره­ها را با موم می­پوشاند.

يک زنبور برای تهیه یک کیلو عسل باید روی دو میلیون گل اقاقیا یا  پنج میلیون گل اسپرس بنشیند و 180 هزار مرتبه کیسه عسل خود را پر و خالی کند (ر.ک. به: معين، محمد، فرهنگ فارسی، 2، 2300).

عسل به رنگ­های زرد روشن، کهربايی، قرمز، تیره، بی­رنگ، آبی و سبز هست و نوع رنگ در بازار پسندی آن نقش زیادی دارد (مصدق سعید و دیگران، اصول صحیح زنبورداری، 58 ـ 61).

تاریخچه 

عسل از قدیم همواره مورد توجه و احترام بوده است. قدیمی­ترین اثر تاریخی، مربوط به برداشت عسل، به هفت هزار سال پيش از میلاد باز می­گردد. (علی آقایی، مرتضی و میرنظامی، حسین، عسل درمانی، 4). بر اساس مدارک خواص طبی عسل را از حدود 3500 سال پیش می‌دانستند و اقوام زیادی در شب عروسی از آن استفاده می­کردند. به همین مناسبت اين ايام در تمام جهان به ماه عسل معروف است. قبل از حضرت مسیح در برخی نقاط مقداری عسل همراه مردگان در تابوت می­گذاشتند (پاک‌نژاد، ‌همان، 5، 97). شیر و عسل در کتاب مقدس نشانه حاصل‌خیزی و فراواني نعمت است (قاموس کتاب مقدس، 544).

آیات Gوَأَوْحَى‏ رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِي مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتاً وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا يَعْرِشُونَ * ثُمَّ كُلِي مِن كُلِّ الثَّمَرَاتِ فَاسْلُكِي سُبُلَ رَبِّكِ ذُلُلَاً يَخْرُجُ مِن بُطُونِهَا شَرَابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ فِيهِ شِفَاءٌ لِلنَّاسِ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً  لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَF؛ (نحل/68 ـ 69) «و پروردگارت به زنبور عسل وحى (= الهام غريزى) نمود كه «از بخشى از كوه‏ها و از درختان و از آن چه داربست مى‏كنند، خانه‏هايى برگزين * سپس از همه‏ محصولات بخور و راه‏هاى پروردگارت را فروتنانه بپيما». از شكم‏هايشان نوشيدنى (= عسل) بيرون مى‏آيد كه رنگ‏هايش متفاوت است [و] در آن براى مردم درمانى است؛ قطعاً، در آن‏[ها] نشانه‏اى است براى گروهى كه تفكّر مى‏كنند». 

نکات تفسیری 

وحی در آیه شریفه به معنی القای معنا در فهم حیوان از راه غریزه است (ر.ک. به: طباطبايي، محمد حسین، المیزان في تفسير القرآن، 12، 292) و اين منحصر به زنبور عسل نیست و این که وحی فقط درباره زنبور به کار رفته، به زندگی شگفت­انگیز این حیوان مربوط است (ر.ک. به: مکارم، ناصر، نمونه 11، 298).

بهترین نوع عسل مربوط به زنبورهای کوهستان است که از گل و گیاه کوهی استفاده می­کنند، لذا قرآن می­فرماید: Gاتَّخِذِي مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتاً وَمِنَ الشَّجَرِF؛ (قرائتی، محسن، تفسیر نور، 6، 420).

زنبورشناسان می­گویند: زنبور علاوه بر ماده قندی بین گل‌ها، از تخمدان، دمبرگ‌ها و میوه­ها نیز استفاده می­کند و قرآن هم تعبیر «کل الثمرات» را آورده است.

قرآن کریم با تعبیر «یخرج من بطونها» به چگونگي ساخت عسل اشاره نموده است؛ به خلاف تصور برخی که هنوز هم گمان می­کنند شیره گل‌ها پس از مکیده شدن از دهان، در کندو ذخیره می‌شود.

عسل تنها خوراکی است که قرآن با تعبیر «شفاء للناس» از آن یاد می­کند و دانشمندان درباره خواص آن در ابعاد پیشگیری و درمان، مطالب بسیاري گفته­اند (مکارم، ‌ناصر، تفسیر نمونه، 11، 290 به بعد).

حکمت­ها و اسرار علمی 

الف) مواد تشکیل دهنده عسل 

عسل بیش از 70 ماده مختلف دارد و تاکنون 15 نوع قند از آن کشف گردیده است. انواع پروتئین و ویتامین در عسل هست و به لحاظ داشتن برخی مواد تخمیری، بالاترین مرتبه را در کمک به هضم غذا دارد. کلسیم، پتاسیم، سدیم، منگنز، آهن، کلر، فسفر، گوگرد و ید از املاح معدنی عسل می­باشند. عسل دارای عوامل قوی ضد میکروب انحصاری، هورمون نباتی و نوعی هورمون جنسی است (ر.ک. به: قرقوز، ‌عبد الحميد و ...، همان، 184 ـ 185؛ عسل درمانی پیشین، 11 ـ 17؛ عبدالله، محمد محمود، الطب القرآنی بین الغذاء و الدواء، 46 ـ 54).

ب) خواص درمانی عسل 

1. عسل و طب اطفال 

عسل برای کودک هم یک ماده غذایی است و هم دارویي ارزشمند؛ به ویژه کودکانی که از نارسایی گوارشی و نارسایی در جذب مواد غذایی یا سوء تعذیه و کم خونی رنج می­برند. عسل نیاز کودک را به ویتامین B1 برطرف مي‌سازد و به سوخت و ساز کلسیم و منیزم در بدن کمک مي‌رساند (همان). ادرار غیر ارادی اطفال را درمان مي‌کند (الجمیلی، السید، عسل النحل فی القرآن و السنه، 112). براي درمان برفک دهان اطفال، یک قاشق چای­خوری عسل یا عسل مخلوط با آبلیمو به کودک داده می­شود (آقايي، مرتضي، علي و ...، همان، 76).

پزشکان توصیه می­کنند مقداری عسل به غذای روزانه کودک در تمام مراحل رشد اضافه شود.

2. درمان بیماری­های پوستی (Dermatology)

عسل ماده­ای به نام گلوناس دارد که زخم‌ها را به سرعت التیام می­بخشد ودر درمان زخم­های چرکی ـ از قبیل دمل­ها و جوش­های خوش­خیم ـ نيز سودمند است، زیرا رشد میکروب را متوقف مي‌سازد و پوست و اعصاب را تغذیه می‌‌کند. عسل در زخم‌های عمیق ناشی از گلوله، هرچند همراه با شکستگی باشد، بهبودی را تسریع می­بخشد. در ضماد زخم­های ناشی از اعمال جراحی سودمند است و به صورت تزریق موضعی برای درمان خارش­های حاد و مزمن پوستی استفاده می‌شود (ر.ک. به: قرفوز، عبدالحميد، و...، همان، 190؛ آقايي، مرتضي علي و ... همان، 120ـ123).

3. درمان بیماری‌های گوارشی

عسل به سبب برخورداري از آنزیم­های گوارشی مانند آمیلاز ولیپاز و... به هضم غذا کمک می‌کند. از ترش کردن معده می­کاهد. برای زخم و التهاب معده مفید است و در درمان عفونت­های روده­ای، درمان یبوست و اکثر بیماری‌های کبدی و کیسه صفرا مؤثر است.

4. درمان بیماری‌های تنفسی

سیاه سرفه، التهاب حنجره و گلو و بیماری سل از جمله بیماری‌هايی‌اند که عسل در بهبودی آن‌ها نقش دارد. مصرف عسل در رفع التهاب ریه و برطرف کردن سرفه سودمند است، به همین دلیل برخی شرکت­های دارویی عسل را به ترکیبات دارویی ضدسرفه اضافه کرده­اند که شربت melrosam از جمله آن‌هاست. عسل در آسم و ذات الریه نيز به صورت شربت همراه کلر در کلسیم و محلول دیمدرول مصرف می­شود (همان، 194).

5. درمان بیماری‌های چشم

تجارب و آزمایش‌های متعددی تاثیر عسل را در درمان اين بیماری‌ها ثابت کرده است: التهاب پلکها، انواع التهابات قرینه از قبیل التهاب سلی چشم، سیفلیس و تراخم، آلودگی و زخم قرنیه، انواع سوزش­های چشم (همان، 195، عبدالله،‌ محمد، الطب القرآنی بین الغذاء والدواء، 99ـ101). درمان بیماری‌های ناشی از ویتامین A ,B و درمان شب کوری، سوختگی­های مخصوص چشم، آماس چشم.

در کنگره چشم پزشکی سنگاپور یکی از دانشمندان مصری عسل را موفق­تر از داروهای شیمیايی دانست.

6. درمان بیماری‌های زنان و زایمان

عسل در درمان بيماري‌هاي خاص زنان و زايمان هم کاربرد دارد،‌ مانند: درمان استفراغ‌های دوران بارداری، التهاب مهبل و مثانه و خارش فرج، التیام سریع زخم‌ها پس از جراحی زنان (همان، 196) درمان بی‌اشتهايی و یبوست، مسمویت دوران بارداری (عسل النحل فی القرآن والسنة، پیشین 139)، درمان زخم‌های رحم و قطع خونریزی، بند آمدن قاعدگی و... (آقايي، مرتضي علي،‌ همان، 119).

7. درمان بیماری‌های قلبی

مهم‌ترین بیماری‌های قلبی که عسل در درمان آن‌ها موثر است، عبارت است از:

درمان التهاب دیفتریابی قلب، تقویت کننده قلب پس از عمل جراحی، درمان خناق سینه یا سوزش قلب، درمان ناتوانی همراه با پایین آمدن ضربان قلب (دياب، عبدالحميد، همان، 198).

در کنفرانس جهانی فیزیولوژی اعضا در سال 1901 م اعلام شد که عسل به خاطر داشتن گلوکز در تقویت عضلات قلب نقش بسیار مهمی دارد (عسل النحل فی القرآن و السنه، 59)؛‌عسل در درمان و پیشگیری از بیماری‌های متعدد دیگری نيز نقش دارد.

بررسی و نتیجه

با این همه برکاتی که در عسل نهفته است، بهترین توصیف برای آن، همان تعبیر شفاء است که در قرآن آمده است و شايد فواید دیگری هم داشته باشد که هنوز کشف نشده است Gوَمَا أُوتِيتُم مِّنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِيلاًF؛ (اسراء / 85).

ذکر عسل در قرآن با تعبیر شفاء، با توجه به بسیاری از خواص آن و اشاره قرآن به چگونگی ساخت عسل که بعدها کشف شد، ضمن نشان دادن توجه قرآن کریم به تغذیه، گوياي اعجاز علمی قرآن است.

رنگ‌های مختلف عسل ـ مورد اشاره قرآن ـ نيز سبب تعدد خواص آن مي‌شود (ر.ک. به: آقائي، مرتضي علي، همان، 59).

فایده اقتصادی زنبور عسل به لحاظ گرده‌افشانی گل‌ها، 25 تا 100 برابر ارزش عسل تولید شده در سال محاسبه می­شود (همان، 3).

چهارم ـ خرما

خرما درختی است از تیره گرمسیری با میوه­ای که مواد غذایی دارد. این میوه به شکل خوشه­ای از شاخه آویزان می­شود.

ارتفاع درخت خرما به 10 تا 20 متر می­رسد (معین، همان، 1، 1413). متوسط عمر آن 100 تا 200 سال است. درخت خرما در موارد بسیاری به حیوان شباهت دارد، مانند: جنس نر و ماده داشتن، خفگی بر اثر آب و دود زیاد و از بین رفتن به سبب ضربه­ای که بر قلب آن وارد شود (دریائی، محمد رسول، خرما، 20). بیش از 100 نوع خرما در ایران وجود دارد که از لحاظ شکل، رنگ و میزان شهد با یک‌دیگر تفاوت دارند (همان، 49). خرما از موقع شکوفه دادن تا رسیدن هفت مرحله را طي مي‌کند: کفری، طلع، بلح، اخلال، خرمای سنگ‌شکن، خرمای رسیده، خرمای خشک (تمر) (معین، همان، 1، 1413).

تاریخچه

برخی قدمت درخت خرما را به دوران زمین­شناسی می­رسانند. تصور می‌شود پرورش و کاشت درخت خرما از 6000 تا 8000 سال پيش در بین‌النهرین آغاز شده باشد. احتمالاً در آن زمان هیچ درخت میوه­­ دیگری در جایی کاشته نمی­شد. شاید به همین علت خرما همیشه با تمدن بشری همراه بوده است.

خرما نزد مصری­ها محترم بود و زمانی عراقي‌ها آن را مي‌پرستيدند. تصاویری از آن بر دیوار هیکل (از بناهای حضرت سلیمان7) قرار داشت. در قوانین حمورابی نيز احکامی مربوط به مراقبت و چگونگي کشت نخل ديده مي‌شود. کلدانیان خرما را درخت زندگی می­دانستند و در یونان قدیم، خرما نشان پیروزی بود. امروز هم افسران ارشد را با نشان برگ خرما مشخص می‌کنند. در کتاب مقدس از خرما به نیکی یاد شده و حضرت داود7 شخص صادق را به درخت خرما تشبیه مي‌کرد.

به جهت اهمیت روزافزون خرما در جهان، فائو در سال 1987 مؤسسه تحقیق و توسعه نخل را در بغداد تأسیس کرد.

آیات

خرما بیشتر از سایر میوه­ها مورد توجه است و در قرآن حدود 20 بار از درخت خرما و نخل به صراحت نام برده شده است، از جمله: Gفَأَجَاءَهَا الْمضخَاضُ إِلَى‏ جِذْعِ النَّخْلَةِ قَالَتْ يَا لَيْتَنِي مِتُّ قَبْلَ هذَا وَكُنتُ نَسْياً مَنْسِيّاً * فَنَادَاهَا مِن تَحْتِهَا أَلاَّ تَحْزَنِي قَدْ جَعَلَ رَبُّكِ تَحْتَكِ سَرِيّاً * وَهُزِّي إِلَيْكِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ تُسَاقِطْ عَلَيْكِ رُطَباً جَنِيّاً * فَكُلِي وَاشْرَبِي وَقَرِّي عَيْناًF؛ (مریم / 23 ـ 26) «و درد زايمان، او را به سوى تنه درخت خرمايى كشاند. (مريم) گفت: «اى كاش من پيش از اين مرده بودم و كاملاً فراموش شده بودم!» * و از زير [پاى‏] او به وى ندا داد كه «اندوهگين مباش؛ چرا كه پروردگارت زير [پاى‏] تو چشمه آبى (و كودكى شريف) قرار داده است * و تنه درخت خرما را به سوى خود تكان بده، تا رطب تازه‏اى بر تو فرو ريزد * و بخور و بنوش و ديده روشن دار».

نکات تفسیری

به بار نشستن درخت خشکیده علاوه بر معجزه بودن، یک دستور بهداشتی و تقویتی مهم است، زيرا بهترین خوراک برای زن زائو خرما می­باشد. روایت هم مؤید این نظریه است (نجفی خمینی، محمد جواد، تفسیر آسان، 11، 109).

در تغذیه نقش اول با حبوبات و دانه­ها است و سپس میوه­ها، چون در قرآن آمده است: وَجَعَلْنَا فِيهَا جَنَّاتٍ مِن نَّخِيلٍ وَأَعْنَابٍ وَفَجَّرْنَا فِيهَا مِنَ الْعُيُونِF؛ (یس/34).

حکمت­ها و اسرار علمی

علم روز به فواید خرما که برخی از آن‌ها در روایات اسلامی آمده، پي برده است. برخی از این خواص به شرح ذیل است.

1 ـ ترکیبات غذایی

خرما از نظر مواد مغذی بسیار با ارزش و شامل مواد زیر است:

آب، پروتئین، مواد قندی، چربی، پتاسیم، سدیم، کلسیم، منیزیم، آهن، مس، املاح گوگرد، املاح کلر، ویتامین­های C, B2, B1, A و نیاسین. هر صدگرم خرما 157 تا 383 کالری حرارت ایجاد می‌نماید و حرارت­زايی یک کیلو خرما معادل یک کیلوگرم گوشت است (زمزم، حمدی، الطب الشعبی و التغذیه، 53).

2 ـ پیشگیری از سرطان

امروزه ثابت شده است که نقصان منیزیوم در بدن زمینه را برای ابتلا به بیماری سرطان فراهم می­آورد وخرما دارای مقدار فراوانی منیزیوم است. به همین جهت اعراب و صحرانشینان با این که در فقر غذایی به سر می­برند، به واسطه خوردن خرما دچار سرطان نمی­شوند.

3 ـ هضم غذا

خرما به سبب داشتن مواد کافی و ضروری و عناصر کاتالیزوری هضم و جذب غذا را آسان می‌سازد؛ حتی به هضم موادغذایی دیگر کمک می­کند، مثلاً چون هیدرات دوکربن دارد، بدن از مواد پروتئینی بهتر استفاده مي‌کند (پاک‌نژاد، سيد رضا، همان، 7، 182).

4 ـ درمان امراض عفونی

خرمای رسیده مواد سفیده­ای و چند ترکیب دارویی دارد که یکی از آن‌ها شبیه کورتن است. کورتن توسط غده فوق کلیه ترشح می­شود و یکی از داروهای قیمتی است که اخیراً کشف شده و عامل درمان کلیه التهابات و امراض عفونی است. اين ماده از ریزش مو نيز جلوگیری می­کند. کورتن برای بیماران دیابتی خوب نیست، ولی کورتن خرما هورمون گیاهی مفید و طبیعی خاصيت دفع ضرر است (اسرار خوراکی‌ها، پییشن ص 156) به علت داشتن لعاب و مواد پکتیک خاصیت دفع خلط خرما در آن زیاد است، به همین جهت شصت گرم آن را در یک لیتر آب می­جوشانند و در مورد زکام، درد گلو و تمام عفونت‌های ریوی مصرف می­کنند (لئوس کارلیه، سبزی ها و میوه های شفابخش، ترجمه مهدی نراقی، 170).

5 ـ رفع خستگی

دانشمندی به نام کورنوسکی (Curnonsky) در کتابی که مخصوص خرما نوشته است، می‌گوید:

علاوه بر آن که خوردن خرما ارزش غذایی بیشتری از ديگر قندها دارد، موقع خستگی نیز مفیدتر است، زیرا جذب بدن می­گردد (پاک‌نژاد، همان، 7، 66). وي خوردن خرما را به ورزشکاران توصیه می­نماید. این ویژگی در حدیث شریف نبوی نیز آمده است (بحار الانوار، 63، 141).

6 ـ تقویت نیروی جنسی

خرما به سبب داشتن فلیکولین نیروی جنسی را افزایش می­دهد (پاک‌نژاد، همان، 80). برای این منظور بایدخرمای خشک (تمر) را در شیرتازه خیساند و خورد و به دنبال آن شیر نوشيد (رجحان، محمد صادق، 195).

7 ـ تاثیر بر زایمان

برخی مفسران از آیه مورد بحث و دستور خدا به حضرت مریم3 برداشت کرده‌اند که مفيد بودن خرما بري زائو یک دستور طبی است. پزشکان می­گویند با توجه به مواد معدنی خرما به خصوص آهن، آن چه جبران نقاهت زن تازه­زا را می­نماید و با انتقال از راه شیر مناسب نوزاد می‌باشد، خرما است و چون پس از زایمان، آب بدن زن تاحدودی کم می­شود، خرما جاذب رطوبت است و اگر همراه با آب خورده شود، برای جبران این نقیصه بسیار مفید است (پاک‌نژاد، 79). روایت هم به این دو عنصر مهم (خرما و آب) برای زن تازه­زا اشاره دارد (مجلسي، محمد باقر، بحار الانوار، 59، 141).

علم جديد هورموني شبيه «اكسي توسين» را در خرما كشف کرده است كه در افزايش انقباض‌هاي رحم هنگام ولادت نقش دارد و به اين علت مقداري از درد و رنج مادر و خونريزي بعد از زايمان مي­كاهد و نيز از فشار خون مادر كه هنگام زايمان بالا مي­رود، كم مي­كند (ر.ک، به: سيد الجميلي، الاعجاز الطبی فی القرآن و السنۀ، 194 ـ 195).

مواد قندي رطب که زود هضم مي‌شوند، به علت انرژي‌زايي سريع، تحمل مادر را هنگام زايمان افزايش مي­دهد. اثر لينتي خرما نيز بر امر زايمان كمك مي‌‌نمايد؛ ضمن اين كه مصرف ملين گياهي بر شيميائي مزيت دارد (تغذیه در قرآن، 387). در روايات اسلامي نيز به استفاده از خرما در ماه­هاي آخر بارداري سفارش شده است (مجلسي، ‌محمد باقر، 63، 141).

8 ـ غذايي مفيد به هنگام گرسنگي و افطار

خرما براي كساني كه به شدت گرسنه‌اند، بسيار مفيد و زود هضم است و مواد مورد نياز بدن را در زمان كوتاهي به بدن مي­رساند (دريايي، محمد رسول، خرما، 83). در روايات اسلامي نيز شفارش شده است كه روزه را با خرما بگشاييد (ابراهیم بن علی کفعمی، المصباح، 132). دانشمندان مي­گويند انتخاب خرما براي افطار به علت آن است كه قند هگزوز (دكستروز گلوكز) و فروكتوز دارد و جذب آن‌ها سريع است و سبب كاهش اشتها مي­شود و از پر خوردن و يا ناگهان خوردن كه بيشتر ايجاد «آمبارگاستريت» (Ambaragastrite، التهاب و ورم معده) مي­نمايد، جلوگيري مي‌كند. (دريايي، محمد رسول، همان، ص 79). همچنين بدن را در برابر گرسنگي قندي كه در اثر روزه ايجاد مي­شود، مسلّح مي‌سازد، انرژي لازم را به بدن مي‌رساند و هم مانع تجمع چربي مي­گردد و چون نارسايي كبد و چربي زياد زير پوست و كم تحركي باعث كاهش قدرت دفاعي بدن مي­گردد، خرما باعث مي‌شود چربي اضافه در زير پوست جمع نشود و كبد به طور طبيعي كاركند. خرما عناصر مفيدي براي كبد روزه‌دار دارد و قدرت دفاعي بدن را بالا مي­برد (همان، 83). دکتر عدنان شریف در کتاب من علم الطب القرآنی (ص 218) مطالب مفیدی در مورد نقش خرما در جبران قند خون هنگام روزه­داری ذکر کرده­ است.

دانشمندان برخي ديگر از خواص خرما را اين گونه بر مي­شمارند:

خرما براي جوش غرور جواني، درمان فلج ـ به خصوص فلج اطفال ـ كليه و مثانه، اعصاب، شست‌وشوي خون، تعادل يون‌ها، حساسيت و آلرژي و... مفيد است. بيماران ديابتي مي­توانند به جاي قند از خرما استفاده كنند، خرما خاصيت ضد گرسنگي دارد (پاک‌نژاد، 58 ـ 61). ملين طبيعي است و براي درمان بواسير و نقرس مفيد است. همچنين قوه بينايي و شنوائي را تقويت مي­كند (نجار، زغلول، الاعجاز العلمی فی السنة النبویة، 316).

بررسي و نتيجه

1 ـ خرما يكي از خوراكي‌هاي باارزش است؛ هم غذايي مناسب و هم دارويي مؤثر است و اشاره قرآن به آن،‌ اهميت و جايگاه رفيع غذا درماني‌اش را نشان مي‌دهد.

2 ـ بسياري از آثار خرما پس از 14 قرن و با پيشرفت علوم مشخص شده است، مانند مفيد بودن خرما و آب براي زن زائو و اين از اعجاز علمي قرآن شمرده مي­شود.

جمع بندي نهايي

اشاره قرآن به مباحث تغذيه گوياي اهميت تغذيه و نقش تأثيرگذار آن در زندگي بشر است. از طرفي بررسي و بازگويي غذاهاي قرآني به همراه يافته­هاي قطعي علمي، سبب نگرش نو افراد به دين و قرآن خواهد شد و از سويي به كار بستن اين آموزه­ها ـ به خصوص در بخش غذا درماني قرآن ـ بسياري از مشكلات را در اين رابطه حل خواهد کرد.

منابع

1.      آقائی، مرتضی علی و میر نظامی، سید حسین، عسل درمانی، نورپردازان، کرمانشاه، 1387ش، سوم.

2.      ابن منظور، لسان العرب، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1408ق، اول. 

3.      احمدی، محسن، درمان بیماری‌ها با تغذیه (غذا درمانی)، شهید حسین فهمیده، اصفهان، 1382 ش، اول. 

4.      استودولا، ثیری و ولاگ، ژان، گیاهان داروئی، ترجمه: ساعد زمان، ققنوس، تهران، 1382 ش، پنجم. 

5.      اسماعیل پاشا، دکتر عبدالعزیز، اسلام و طب جدید، ترجمه: سید غلام رضا سعیدی، کتابخانه ارشاد، بی جا، 1346 ش، دوم. 

6.      اصفهانی، دکتر محمدمهدی، تغذیه کودکان با شیر مادر، تندیس، تهران، 1386 ش، اول.

7.      بوکای، دکتر موریس، مقایسه‌ای میان تورات، و انجیل، قرآن و علم، ترجمه: ذبیح الله دبیر، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1368ش، چهارم. 

8.      پاک نژاد، دکتر شهید سید رضا، اولین دانشگاه و آخرین پیامبر ج 6، بنیاد فرهنگی شهید پاک نژاد، یزد، 1363ش، اول. 

9.      جزایری، دکتر غیاث الدین، اسرار خوراکی‌ها، امیرکبیر، تهران، 1385ش، بیست و دوم. 

10.  دریایی، محمد رسول، خرما، انتشارات جعفری، تهران، 1382ش، اول. 

11.  دهخدا، دکتر علی اکبر، لغت نامه دهخدا، دانشگاه تهران، تهران، 1377ش، دوم. 

12.  دیاب، دکتر عبدالحمید وقرقوز، دکتر احمد، مع الطب فی القرآن الکریم، منشورات الرضی، قم، 1404ق، هفتم. 

13.  رجحان، دکتر محمد صادق، میوه درمانی، انتشارات خیام، تهران، 1371ش، ششم. 

14.  زمزم، حمدی، الطب الشعبی و التغذیه، دار الایمان، دمشق، 1422ق، دوم. 

15.  سید الجمیلی، الاعجاز الطبی فی القرآن، دار المکتبۀ الهلال، بیروت، 1992م، اول. 

16.  شریف، دکتر عدنان، من علم الطب القرآنی، دار العلم للملایین، بیروت، 1997م، سوم. 

17.  شهید ثانی، زین الدین بن علی، شرح لمعه دمشقیه، کتابفروشی داوری، قم، 1410ق، اول. 

18.  شیرازی، احمد امین، اسلام پزشک بی دارو، نشر فروغ قرآن، 1376ش، سوم. 

19.  طالقانی، سید محمود، پرتویی از قرآن، سهامی انتشار، تهران،1362ش، چهارم. 

20.  طباطبایی، علامه سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، دفتر نشر اسلامی، قم، 1417ق، پنجم. 

21.  طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، مرتضوی، تهران 1375 ش، سوم. 

22.  طیب، سید عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، انتشارات اسلام، تهران، 1378ش، دوم. 

23.  عسکری، مرتضی، طب الرضا و طب الصادق7، ترجمه کاظم خلخالی، فواد، قم، 1369ش. 

24.  قرائتی، محسن، تفسیر نور، مرکز فرهنگی درسهايی از قرآن، تهران 1383 ش، يازدهم. 

25.  کارلیه، لئوس، سبزیها و میوه‌های شفا بخش، ترجمه: مهدی نراقی، امیرکبیر، تهران، 1337ش. 

26.  کالیندو، مری آلیس و همکاران، آشپزی جدید و غذادرمانی، ترجمه: پرویز کازرونی، سروش، تهران 1376 ش، دوم. 

27.  کتاب مقدس، ترجمه: فاضل خان هندی. 

28.  کفعمی، ابراهیم بن علی عاملی، المصباح، انتشارات رضی، قم، 1405ق، دوم. 

29.  کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1365ش، چهارم. 

30.  مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، مؤسسه الوفاء، بیروت، 1403ق، دوم. 

31.  محمد عبدالله، دکتر محمد، الطب القرآنی بین الغذاء و الدواء، دار الرشید، دمشق، 1417ق، اول. 

32.  مسترهاکس، قاموس کتاب مقدس، اساطیر، تهران، 1377ش، اول. 

33.  مشجور، گوهر، اسرار شیمی در قرآن، نوید شیراز، شیراز، 1385ش، اول. 

34.  مصدق، دکتر محمد سعید و دیگران، اصول صحیح زنبورداری، سازمان ترویج کشاورزی، بی جا، 1365ش. 

35.  معین، محمد، فرهنگ فارسی، امیرکبیر، یازدهم، تهران، 1376 ش. 

36.  مکارم شیرازی، آیت الله ناصر، تفسیر نمونه، دار الکتب الاسلامیه، تهران 1367ش، بیست و چهارم. 

37.  مهرین، مهرداد، درمان طبیعی، مطبوعاتی عطائی، تهران، 1339ش. 

38.  نجار، دکتر زغلول، الاعجاز العلمی فی السنۀ النبویه، نهضۀ مصر، قاهره، 2007م، دوم. 

39.  نجفی، محمد جواد، بهداشت اسلام از نظر علوم امروزی، کتابفروشی ادبیه، اول. 

40.  نجم آبادی، دکتر محمود، اصول بهداشت، چاپخانه دانشگاه، تهران، 1335ش. 

41.  نراقی، مهدی، خوراکیهای شفا بخش، امیر کبیر، تهران، 1382ش، ششم. 

نوری، دکتر محمد رضا، بهداشت در قرآن، انتشارات واقفی، مشهد، 1384ش، اول.