بسم الله الرحمن الرحیم

و صلّی الله علی محمّد و آله الطّاهرین و لعنة الله علی اعدائهم اجمعین

چربی خون

هیچ شده است که در یک جمع خانوادگی از سوزش کف پای خود شکایت کنید؟ معمولاً تعداد زیادی آقا و خانم دکتر که در این گونه جمع های ایرانی وجود دارند! به شما خواهند گفت که دچار چربی خون شده اید و احتمالاً نسخه هایی نیز برایتان خواهند پیچید. اما به راستی قصه چربی خون چیست؟

علل افزایش چربی خون

۱- علل تغذیه ای:

- کمبود مصرف غذاهای حاوی فیبر (میوه و سبزی)

- افزایش مصرف غذاهای چرب و به ویژه غذاهای آماده (fast food)

- افزایش سهم استفاده از «سرخ کردن» به عنوان یک روش طبخ به جای سایر روشهای پخت و پز

- افزایش مصرف خوراکی هایی مانند برنج، ماکارونی، تخم مرغ، آجیل های بوداده، انواع نوشابه ها، سس های چرب و …. که اثر منفی بر کارکرد صحیح کبد دارند.

- استفاده از روغن های ناسالم (جامد و مایع) به جای روغن های سالم (دنبه، حیوانی، زیتون و …)

- ….

۲- علل روحی و روانی: باید توجّه داشته باشید که هر استرسی می تواند باعث افزایش چربی خون شود؛ اصطلاح «چربی خون عصبی» که در بین مردم زیاد شنیده می شود؛ حکایت این نوع از افزایش چربی خون است. بی خوابی نیز می تواند اثر مشابهی داشته باشد.

۳- کم بودن فعالیت بدنی.

۴- یبوست.

۵- ضعف تدریجی کبد به عنوان تنظیم کننده اصلی چربی خون در طول زندگی بر اثر عادات غلط تغذیه ای و روشهای ناصحیح زندگی.

مفهوم افزایش چربی خون در طب سنتی

به نظر می رسد چربی خون اخلاط غلیظ و سردی هستند که به دلایل مختلف در بدن تولید می شوند. به نظر می رسد که کلسترول بیشتر در افراد گرم مزاج و تری گلیسیرید بیشتر در افراد سردمزاج بالا می رود.

علایم افزایش چربی خون

به نظر می رسد که عمده علایم افزایش چربی خون ناشی از دو عامل است؛ یکی سنگین و غلیظ شدن خون که باعث کندی حرکت آن در عروق می شود ولذا باعث اختلال خونرسانی و کمبود نسبی اکسیژن در بافتها خواهد شد و دیگری، افزایش حرارت بدن در اثر افزایش صفرا. این علایم به طور خلاصه عبارتند از:

۱- احساس سنگینی، خستگی یا کوفتگی در بدن.

۲- خواب آلودگی.

۳- سوزش و احساس افزایش حرارت نقاط مختلف بدن به خصوص کف پا که معمولاً در شب تشدید می شود: ممکن است پرسیده شود که اگر چربی خون ناشی از اخلاط غلیظ و سرد است چرا احساس حرارت و سوزش؟ پاسخ این است که در افزایش چربی خون به دلیل وجود این خلط ها، در برخی جاها- به ویژه در رگ های انتهاهای بدن که سردترند و نیز در زمان هایی مانند شب که هوا سردتر است و جریان خون، کند تر- حرکت خون کند میشود و نوعی انسداد نسبی در مسیرهای عروقی به وجود می آید که این مسأله باعث به دام افتادن حرارت در این مواضع و عدم توزیع یا دفع مناسب آن می شود و درواقع بدون افزایش واقعی حرارت، فرد احساس داغی می کند. لذاست که می بینیم حتّی وقتی با دادن داروهای گرم مناسب، چربی خون را کاهش می دهیم، فرد علیرغم مصرف داروهای گرم، احساس خنکی و راحتی می کند.

۴- دردهای نسبتاً مقاوم به درمان در ناحیه ساق و کف پا (و گاهی هم در سایر نواحی بدن)

۵- سردردهایی که معمولاً به صورت سنگینی سر خودنمایی می کند.

۶- خشکی و یا تلخی دهان

۷- سرگیجه و گاهی وزوزگوش

۸- سردرد، سرگیجه، سنگینی، خواب آلودگی، طپش قلب و علایمی از این دست، پس از مصرف غذاهای چرب؛ و تسکین این علایم با مصرف موادی مثل آبغوره، آبلیمو یا سرکه

۹- افزایش تعریق بدن

۱۰- ورم و پف کردن صورت

نکته۱: ذکر علایم فوق به این معنا نیست که تمام کسانی که دچار افزایش چربی خون می شوند همه علایم فوق را بروز می دهند؛ بلکه اغلب، تنها بعضی از علایم را دارند. بسیاری از افراد هم هستند که علیرغم چربی خون بالا، هیچ علامت خاصی ندارند و به طور اتفاقی، با انجام تست های آزمایشگاهی، متوجه مشکل خود می شوند.

نکته۲: بالا بودن چربی خون بر روی قند خون، اثر هم افزایی دارد و لذا این مساله می تواند علایم دیابت را تشدید کند.

درمان چربی خون

قبل از بحث در مورد روشهای درمانی افزایش چربی خون باید به این سوال اساسی پاسخ گفت: آیا هر دارو یا غذایی که طبعی خنک دارد، باعث کاهش چربی خون می شود؟

پاسخ این سوال به نظر بنده منفی است. متاسفانه دیده ام که بسیاری از اهل فن نیز چون افزایش چربی خون را عیناً معادل افزایش صفرا می دانند، برای درمان آن اقدام به تجویز انواع خنکی می کنند که می تواند در برخی بیماران مثل بیماران بلغمی مزاج باعث عوارض مختلف و حتی تشدید بیماری اصلی شود. لذا باید توجه داشت که:

۱- بسیاری از داروهای «صفرابٌر» هستند که طبع گرمی دارند ولذا در درمان بیماران سردمزاج که دچار افزایش چربی خون شده اند، باید از این گونه داروها استفاده کرد همانطور که بسیاری از غذاها یا داروهای با طبع سرد هم هستند که باعث افزایش چربی خون می شوند؛ برای مثال ماکارونی طبع سردی دارد اما به علت انسدادی که در کبد ایجاد می کند و مانع از دفع صحیح صفرا می شود و نیز با ایجاد یبوست، عملاً باعث افزایش صفرا و چربی خون می شود چنانکه بسیاری از افراد هستند که با خوردن ماکارونی احساس تلخی در دهان خود می کنند.

۲- در بسیاری از موارد، در درمان بیماران احتیاجی نیست که بر روی کاهش صفرا متمرکز شویم و عملاً با تجویز داروهایی که باعث کاهش استرس، تقویت کبد، تقویت معده، رفع یبوست و مانند آن می شوند؛ می توان چربی خون را کاهش داد. برای مثال شاید «بابونه» که طبع گرم و خشکی دارد را نتوان به عنوان داروی ضدّ چربی مطرح کرد؛ اما اگر برای یک فرد بلغمی مزاج که استرس زیادی دارد و به واسطه بلغم زیاد دچار ضعف کبد و معده و یبوست هم هست؛ بابونه تجویز کنیم؛ به تدریج، اعصابش آرام می شود؛ معده و کبد او تقویت می شوند و با کاهش رطوبت روده، یبوست نیز به تدریج بر طرف می شود؛ به این ترتیب عملاً با تجویز یک دارو که طبع صفراوی دارد(گرم و خشک) چربی خون این فرد کنترل خواهد شد.

نسخه ها و نکات درمانی

تذکر: چنانکه گفتیم در تجویزها باید به وضعیت مزاج بیمار توجه کامل داشته باشیم لذا همه نسخه های ارایه شده برای همه بیماران مفید نیستند امّا سعی شده بیشتر به مواردی پرداخته شود که جنبه عمومی تری دارند.

۱- به عنوان اولین اقدام، یبوست بیمار را درمان کنید. چربی خون در بسیاری از بیماران، تنها با همین اقدام کنترل می شود.

۲- هر گونه استرس یا بی خوابی بیمار باید با تجویز داروهای مناسب کنترل شود.

۳- بیمار باید تا می تواند از مصرف غذاهای سرخ کردنی و چرب و غذاهای آماده، انواع سس های کارخانه ای و مانند آنها فاصله بگیرد.

۴- بهتر است مصرف تخم مرغ در این بیماران حداقل در طول دوره درمان، به هفته ای یک عدد و آن هم ترجیحاً تخم مرغ رسمی و به صورت آب پز عسلی محدود شود.

۵- انجام حداقل ورزش روزانه برای کنترل چربی خون بسیار مفید است. ورزش علاوه بر کاهش چربی بد خون، چربی های مفید را نیز افزایش می دهد.

۶- حتّی المقدور، مصرف میوه و سبزیجات(و به خصوص انواع خام آنها) در رژیم غذایی بیمار افزایش یابد.

۷- روغن مصرفی: سالهاست که نهادهای رسمی بهداشتی کشور به جایگزینی روغن مایع به جای روغن جامد تاکید دارند. در اینکه روغن های هیدروژنه جامد برای مصرف، بسیار نامناسب هستند؛ شکی نیست؛ اما متاسفانه باید گفت که بدون هیچ تردیدی روغن های مایع موجود در بازار رسمی کشور هم باعث افزایش چربی خون می شوند. به این ترتیب که اگر روغن های جامد، بیشتر باعث افزایش کلسترول خون می شوند؛ روغن های مایع، باعث افزایش تری گلیسرید خون می شوند که کنترل و درمان آن به مراتب سخت تر است. بنابراین جایگزینی روغن های مایع به جای روغن های جامد عملاً هیچ گونه تاثیری در کاهش چربی خون نخواهد داشت؛ بلکه مشکل را پیچیده تر می کند.(شاید تقریباً استثنا نداشته باشد، بنده وقتی از هر مریضی که تری گلیسیرید بالایی دارد درباره نوع روغن مصرفی می پرسم، پاسخ آنها این است: روغن مایع)

پس چه روغنی بخوریم؟

جواب ساده است. همان روغن هایی که نسل های قبلی ما می خوردند و چربی خونشان هم افزایش پیدا نمی کرد. برای پذیرش بهتر مطلب بهتر است به یک نکته جالب اشاره کنم: سری ۳ جلدی کتابهای ارزشمند«راز درمان» از تالیفات استاد فقید، «دکتر عبدالله احمدیه» است. آن مرحوم، در این کتابها، شمار زیادی از بیماران خود را که با روشهای طبّ سنتی مورد معالجه موفقیت آمیز قرار داده است را معرفی نموده اند. دوره زمانی این معالجات به حدود سالهای ۱۳۳۰ هجری شمسی باز می گردد. بنده در بررسی که در این ۳ جلد کتاب داشتم متوجه شدم که استاد فقید، در بین تمام بیماران معرفی شده تنها یک مورد را معرفی کرده است که دچار بیماری افزایش چربی خون بوده است و این نکته ساده نشان می دهد که در آن سالهای نه چندان دور، این بیماری جزء بیماریهای رایج بین مردم نبوده است؛ در حالی که این روزها از جمله شایع ترین مشکلات بهداشتی و درمانی مردم است.

نکته جالب تر اینکه بر خلاف تصور بعضی از مردم، روغن نباتی در ایران تنها قدمتی ۵۰-۴۰ ساله دارد. تا پیش از آن، مردم ایران روغن هایی مثل روغن دنبه و روغن حیوانی مصرف می کردند و مشکلی هم نداشتند. ورود روغن نباتی به ایران هم قصه جالبی دارد. به این ترتیب که عده ای از یهودیان ساکن ایران به طور همزمان اولاً شروع به خرید دنبه از بازار و دفن کردن آن در زیر خاک می کنند تا به طور مصنوعی قیمت آن بالا برود؛ در ثانی کارخانه روغن نباتی را افتتاح کردند و این محصول را با قیمتی ارزان و همراه با جایزه وارد بازار کردند و ثالثاً به طور همزمان در مورد مضرات مصرف روغن دنبه و فواید مصرف روغن نباتی تبلیغات وسیعی انجام دادند. به این ترتیب مردم از همه جا بی خبر هم ترجیح دادند که به جای مصرف روغن دنبه گران و مضر! از روغن نباتی ارزان و جایزه دار و مفید! استفاده کنند. به همین سادگی و در طیّ یک دوره زمانی کوتاه، فرهنگ مصرف روغن در ایران عوض شد. البته مدتی بعد کم کم مردم به این نکته پی بردند که مصرف این روغنهای جدید، انرژی و توان آنها را سلب می کند و به این ترتیب واژه «روغن نباتی خور» به افراد بی حال و کم توان اطلاق شد؛ اما چه می شد کرد که ذایقه ها عوض شده بود و دیگر کسی به این راحتی نمی توانست سراغ مصرف روغن دنبه بدبو برود.

حال با این مقدمه در حدّ اقتضای این مقاله، به سراغ معرفی مختصر روغن های مفید می رویم و معرّفی مفصّل آنها را به روزهای آینده و بخش داروخانه پایگاه واگذار می کنیم.

الف- روغن زیتون تصفیه نشده: این روغن که در قرآن کریم از شدّت لطافت و اعتدال در مورد آن آمده است که: «نزدیک است که آتش بگیرد بدون آن که آتشی به آن رسیده باشد.»، بدون هیچ تردید بهترین روغنی است که می توان مصرف کرد. روغن زیتون:

* چربی های مضر خون(کلسترول و تری گلیسرید) را کاهش می دهد.

* چربی مفید خون(HDL) را افزایش می دهد.

* یبوست مزاج را برطرف می کند.

* رسوبات عروقی و از جمله عروق قلبی را پاک می کند.

و فواید دیگری که در جای خود به آن خواهیم پرداخت؛ اما باید توجه داشت که:

۱- این روغن، بسیار لطیف است و برای سرخ کردن غذا باید آن را با حوصله و با کمترین شعله، به کار برد.

۲- متاسفانه بیشتر روغن زیتون های موجود در بازار، روغن خالص نیستند و در آنها تقلب و ناخالصی فراوان است. پیدا کردن روغن زیتون با کیفیت بالا کمی سخت است و البته کمی هم گران.

ب- روغن حیوانی: که به نام روغن پاک یا روغن زرد هم بین مردم معروف است نیز از بهترین روغن ها برای مصرف است؛ اما باید به چند نکته در مورد آن توجه کرد:

* طبق روایات ما، روغن مناسب، روغنی است که از شیر گاو گرفته شود و نه روغن گوسفندی.

* افراد بالای ۵۰ سال، نباید شبها روغن حیوانی مصرف کنند.

* در تحقیقات علمی جدید ثابت شده است که روغن حیوانی تامین کننده رشد بدون چربی کودکان و یک خون ساز فوق العاده است.

* به علّت طبع گرم این روغن، بهتر است در فصول گرم و به ویژه در گرم مزاجان، مصرف آن کاهش یابد.

ج- روغن دنبه: عامه از روغن دنبه وحشت دارند و خوردن آن را مساوی با انسداد عروق و سکته و … می دانند. اگر این عموم مردم را جماعت شهرنشین و پشت میزنشین فرض کنیم این فرض صحیح است. اگرچه در مجموع، این روغن، از روغن نباتی جامد و مایع، بهتر است امّا مصرف آن فقط به افراد دارای هاضمه قوی، جوان و دارای فعالیت بدنی توصیه می شود. روغن دنبه یک روغن مناسب برای سرخ کردن غذاهاست. البتّه به علّت طبع گرم این روغن، مانند روغن حیوانی، بهتر است در فصول گرم و به ویژه در گرم مزاجان، مصرف آن کاهش یابد. با رعایت تمهیداتی که در جای خود خواهد آمد می توان بوی نامطبوع این روغن را به حداقل رسانید؛ اگر چه با مدتی مصرف، عملاً این بوی نامطبوع برای مصرف کننده عادی خواهد شد.

د- روغن کنجد: بر خلاف تبلیغات وسیع در فضای مجازی، روغن کنجد روغنی غلیظ و لزج است که مصرف آن باید به افراد دارای هاضمه قوی، دارای فعالیت بدنی مناسب و در فصل سرد سال توصیه شود. اولویت مصرف با روغن ارده کنجد است.

تذکر: به جز روغی زیتون خالص که یک استثناء محسوب می شود؛ هیچ روغنی حتی بهترین روغن ها هم نباید زیاد مصرف شوند.

۸- حجامت: اگر مانعی برای انجام حجامت نبود، حتماً آن را پایه اصلی درمان بیمار قرار دهید. بسیاری از بیماران تنها با انجام ۳-۲ دوره حجامت، درمان خواهند شد. حجامت عام (بین دو کتف) برای اکثر این بیماران کفایت می کند اگرچه بعضی اعتقاد بیشتری به انجام حجامت کبد دارند.

۹- گوشت: توصیه پزشکان امروزی برای مبتلایان به افزایش چربی خون آن است که از گوشت سفید استفاده کنند. در صورت دسترسی به گوشت سفید سالم و تازه(که در این دوره و زمانه تقریباً نشدنی است) این توصیه می تواند حداقل در کوتاه مدت مدّ نظر قرار گیرد؛ اما با توجه به وضعیت بازار گوشت سفید، ما این کار را توصیه نمی کنیم مگر در افرادی که واضحاً با مصرف گوشت قرمز – مشخصاً گوشت گوسفند – احساس افزایش حرارت بدن می کنند که شاید بهتر باشد مدتی نسبت به ترک مصرف آن اقدام نمایند. اما در مجموع و در صورت اقدامات درمانی مناسب، نیازی به ترک مصرف گوشت قرمز نیست؛ اگر چه میزان منطقی مصرف آن، یعنی هفته ای ۳-۲ وعده را باید رعایت نمود.

۱۰- به تجربه بر من ثابت شده است که نیازی نیست ضرورتاً داروهایی تجویز کنیم که به پایین آوردن چربی خون معروف شده اند؛ بلکه همین قدر که رفع یبوست و استرس کرده عدم تعادل مزاج بیمار را درمان کنیم مشکل حل خواهد شد. چنین کاری برای پزشکان با تجربه کار سختی نخواهد بود؛ اما برای آنکه سایرین نیز بتوانند از این درمانها بهره ای ببرند چند نسخه ساده را ذکر می کنیم:

* سیر: شاید معروفترین و بهترین داروی پایین آورنده چربی خون باشد. بهتر است کسانی که مشکلی به خصوص به لحاظ گوارشی برای مصرف سیر ندارند، تا زمان کنترل کامل چربی، خون شبی یک حبّه از آن را به صورت خام میل کنند. مصرف سیر به صورت پخته و یا سیر ترشی اثر درمانی آن را به شدت کاهش می دهد.

*شوید: از بهترین داروهای کاهش دهنده چربی خون است. راحت ترین روش مصرفش، آن است که شوید خشک را کف ساب کرده یک قاشق مرباخوری از آن را هر شب با کمی ماست میل کنید. نکته مهم در مورد شوید آن است که مصرف طولانی آن باعث کاهش بینایی می شود؛ بنابراین مصرف آن تنها در دوره های کوتاه مدت مجاز است. در صورت تمایل به مصرف طولانی تر بهتر است در فواصل مصرف شوید، دوره های استراحت در نظر گرفته شود. در موارد اورژانسی که چربی خون به شدت افزایش یافته است می توان آب شوید تازه را گرفت و این عصاره غلیظ را با کمی ماست میل کرد.

*ترشی ها: برای افراد گرم مزاج – و برخی افراد سرد مزاج – مداومت در مصرف ترشی های مناسب به علت خاصیت صفرابری آنها می تواند باعث کاهش چربی خون شود. از جمله:

- آبغوره، آب لیمو و سرکه: که در این بین، سرکه خاصیت صفرابری قوی تری دارد. ساده ترین راه آن است که بعد از هر وعده غذا ۲-۱ قاشق سرکه را با کمی آب مخلوط و میل کنید.

- زرشک: به صورت مصرف دم کرده یا مصرف عصاره طبیعی آن برای کاهش چربی خون بسیار مفید است؛ اما مصرف کننده باید طبعی گرم و معده ای قوی داشته باشد.

* کاسنی – شاهتره: پرمصرف ترین داروی من برای بیماران، ترکیب مساوی عرق کاسنی و شاهتره است. این ترکیب:

- تقریباً در مورد تمام اخلاط فاسد، اثری مفید دارد.

- طبع ملایمی دارد که تقریباً با همه مزاجها سازگار است.

- علاوه بر کاهش چربی خون، در کنترل قند خون، فشار خون، غلظت خون، درمان آکنه و … ترکیبی فوق العاده است.

روش مصرف این است که عرق کاسنی و شاهتره را به نسبت مساوی مخلوط کرده روزی دو تا سه استکان میل کنید. در بیماران گرم مزاج، افزودن عرق گل همیشه بهار ، نتیجه درمانی را فوق العاده بهبود می بخشد.

نکته: اگر به ترکیب عرق کاسنی و شاهتره، کمی خاکشی هم اضافه کنیم اثر درمانی این نسخه افزایش خواهد یافت.

* سایر داروها:

داروهای کاهنده چربی خون بسیارند که از جمله می توان به: تخم گشنیز، تخم و ریشه کاسنی، تخم و گیاه خرفه، عرق خارشتر، عرق بید، عناب، قره قات، بنفشه، انار، اسپرزه، کدو، خیار، ترشک، تمبر هندی، کاهو و تخم کاهو، قدومه، سپستان، سماق و … اشاره کرد.

نکته پایانی

بیماران بسیاری هستند که مشکل افزایش چربی خون خود را با تجربه های کاملاً شخصی درمان نموده اند و این تاکیدی دوباره است بر این که این مشکل، بیشتر از آنکه بیماری مستقلی باشد، نشانه ای است از یک اختلال مزاج که ممکن است به دلایل گوناگونی ایجاد شود و به همین جهت، درمانهای متفاوتی نیز برای آن قابل ذکر است. به نظر بنده بیمارانی که دچار این مشکل هستند؛ با کمی دقت در رژیم غذایی خود به راحتی می توانند متوجه شوند که چه چیزی را باید بخورند و چه چیزی را نخورند و به همین سادگی بر این مشکل غلبه کنند.

درمان داغ شدن کف پا

یکی از شکایتهای عمده و آزاردهنده این بیماران، داغ شدن شبانه کف پاست. داغ شدن کف پا علل مختلفی دارد که درمانهای متفاوتی را طلب می کند و در جای خود(در بخش غدد) به آن خواهیم پرداخت. اما در این بیماران، اگر درمان بیماری اصلی به طور صحیح انجام شود؛ این مشکل به سرعت مرتفع می شود و نیازی به درمان جداگانه ندارد؛ اما برای خالی نبودن عریضه یک نسخه از ایتاد عبادیانی را تقدیم می کنیم:

 «بهدانه، اسپرزه، حنا، نشاسته و شاهتره»، همه یا تعدادی از این داروها را با هم آسیاب کنید و هر شب مقداری از آن را با آب گرم، خمیر کرده روی کف پا ضماد کنید و روی آن یک پلاستیک فریزر بکشید. صبح پا را خیس کرده آرام، مواد را از کف پا بتراشید. این کار پر دردسر را تا ایجاد تعادل حرارتی در کف پا ادامه دهید.