آمارهای رسمی نشان می‌دهد بخش اعظم روغن مصرفی در کشور، که منشأ ذرت، سویا و کلزا (کانولا) دارند، و بیش از 95 درصد از آنها وارداتی است، از مواد اولیه‌ی تراریخت تهیه می‌شود. ببینیم این محصولات در دنیا، چه نیازهایی را پوشش می‌دهد؟

سطح زیر کشت تراریخت در دنیا

بر اساس آخرین آمارهای منتشر شده‌ی فائو، در سال 2016، کل زمینهای کشاورزی دنیا، حدود 4.9 میلیارد هکتار بوده است.[1] در این میان، بر اساس آمارهای «ایسا»، در سال 2017، حدود 189.8 میلیون هکتار (یعنی مجموعاً کمتر از 3.9 درصد) از کل این سطح زیر کشت، به تولید محصولات تراریخت اختصاص داشته است. این میزان نسبت به سال 2016 – که تقریباً 185 میلیون هکتار بود – حدود 3 درصد رشد نشان می‌دهد.[2]

کشورهای تولیدکننده

آمارهای سایت ایسا نشان می‌دهد از این مقدار، 91.3 درصد مربوط به تنها 5 کشورِ آمریکا، برزیل، آرژانتین، کانادا و هند است. پاراگوئه، پاکستان، چین و آفریقای جنوبی در رده‌های بعدی قرار دارند که مجموعاً 6.05 درصد را به خود اختصاص داده‌اند.

کشورهای دنیا از حیث سطح زیر کشت تراریخت (واحد: میلیون هکتار) – 91 درصد تولید تراریخت مربوط به 5 کشور است

بعد از آن مجموع کشت در کشورهای بولیوی، اروگوئه، استرالیا، فیلیپین، میانمار، سودان، اسپانیا، مکزیک و کلمبیا، حدود 2.5 درصد از سطح زیر کشت کل است و سایر کشورهای دنیا (یعنی حدود 170 کشور) مجموعاً 0.15 درصد (یک و نیم در هزار) از سطح زیر کشت تغییر یافته‌های ژنتیکی را به خود اختصاص داده‌اند.[3]

اقلام تراریخت در دنیا

بر اساس آخرین آمارهای منتشر شده در میان گیاهانِ تغییر یافته‌ی ژنتیکی در دنیا، تنها چهار قلم، شامل سویا (50 درصد)، ذرت (31 درصد)، پنبه (13 درصد) و کلزا (5 درصد)، بیش از 99 درصد از کل سطح زیر کشتِ این محصولات را به خود اختصاص داده‌اند؛ سایر موارد شامل چغندرقند، پاپایا، اسکوآش (نوعی کدو خورشتی)، بادمجان و سیب‌زمینی مجموعاً کمتر از 1 درصد است.[4]

سطح زیر کشت گیاهان تراریخته در دنیا؛ 2016 و 2017

درصد تراریختگی چهار قلم اصلی

از حیث سطح زیر کشت، 77 درصد از سویا (یعنی 94.1 از 121.5 میلیون هکتار)، 32 درصد از ذرت (59.7 از 188 میلیون هکتار)، 30 درصد از کانولا (10.2 از 33.7 میلیون هکتار)، و 80 درصد از پنبه‌ی جهان (59.7 از 32.9 میلیون هکتار) از انواع گونه‌های تراریخت است.[5]

درصد تراریخت و غیرتراریخت بودن 4 قلم اصلی تراریخت در دنیا

بر اساس همین گزارش، از حیث ارزش تجاری، مجموع فروش محصولات تغییر ژنتیک یافته در سال 2017، حدود 17.2 میلیارد دلار بوده، که نسبت به 15.8 میلیارد دلارِ سال پیش از آن، افزایش 9 درصدی نشان می‌دهد.

جدول زیر نشان می‌دهد پیش‌رانِ تجارت تراریخت در دنیا، دو محصول ذرت و سویاست؛ چه اینکه 87.6 درصد از تجارت تراریخت دنیا به دو محصول ذرت با 8.7 و سویا با 6.3 میلیارد دلار اختصاص دارد؛ 12 درصد باقیمانده، به پنبه با 1.4 میلیارد، کانولا با 460 میلیون و سایر موارد با 250 میلیون دلار مربوط است.[6]

سهم تجاری محصولات عمده‌ی تراریخت دنیا

رشد عجیب مصرف ذرت و سویا طی دو دهه

طی سالهای 1996 تا 2017،  تولید دو محصول عمده‌ی تراریخت در دنیا یعنی سویا و ذرت رشد غیرقابل تصوری داشته است؛ برآوردهای اولیه نشان می‌داد این افزایش فزاینده نمی‌توانست ناشی از افزایش مصرف مردم دنیا باشد؛ تحقیقات تکمیلی که در ادامه می‌آید،‌ صحت این برآوردها را تأیید می‌کند.

بر اساس آمارهای فائو، در همین زمان تولید کل سویای دنیا از 130 به 352 میلیون تن رسیده (یعنی 2.7 برابر شده) است.[7]

روند رشد تولید سویا در فاصله‌ی سالهای 1996 تا 2017

این آمارها نشان می‌دهد میزان تولید کل ذرت دنیا نیز در این سالها، از 586 به 1.134 میلیون تن رشد کرده، که 94 درصد افزایش را نشان می‌دهد.[8]

روند رشد تولید ذرت در فاصله‌ی سالهای 1996 تا 2017

در اینجا باید دید محصولات کشاورزی در دنیا با چه روندی افزایش داشته است. آیا برای نمونه برنج و گندم هم همین رشد فزاینده را طی این دو دهه تجربه کرده یا خیر؛ و اگر نه، چه چیز تقاضا برای ذرت و سویا را بالا برده که این دو گونه‌، برخلاف مواردی چون گندم و برنج، با اقبال مواجه شده‌اند؟

بررسی رشد برنج و گندم در همین فاصله

آمارهای فائو از رشد تولید محصولات از 1996 تا 2017 نشان می‌دهد که برنج از 569 به 756 میلیون تن افزایش تولید داشته است.[9

]

روند رشد تولید برنج در فاصله‌ی سالهای 1996 تا 2017

بر همین اساس، تولید گندم نیز در همین فاصله، از 578 به 749 میلیون تن رسیده است.[10]

روند رشد تولید گندم در فاصله‌ی سالهای 1996 تا 2017

مجموع دو آمار بالا از برنج و گندم نشان می‌دهد رشد مقدار تولید «برنج+گندم» از 1.147 میلیون تن به 1.505 میلیون تن رسیده، که رشد 31 درصدی نشان می‌دهد. جمعیت جهان نیز در این فاصله همتراز تولید «گندم و برنج رشد کرده»؛ به این ترتیب که از 5.832 میلیارد نفر در سال 1996 به 7.550 میلیارد نفر رسیده که رشد 29.5 درصدی (تقریباً معادل گندم+برنج) را نشان می‌دهد.[11]

با این وصف، این پرسش مطرح می‌شود که چرا دو محصول ذرت و سویا چنین رشد فزاینده‌ای (به ترتیب 2 و 2.7 برابر) داشته‌اند؟ آیا فرهنگ غذایی یا ذائقه‌ی مردم دنیا، اینچنین بطور وسیع، تغییر کرده است؟

پاسخ این است که تحقیقات نشان می‌دهد رشد تولید سویا و ذرتِ تغییر یافته‌ی ژنتیکی، که 81 درصد تولید محصولات تراریخت دنیا را تشکیل می‌دهد، عمدتاً ناشی از تقاضای فزاینده در حوزه‌ی 1. بایوفیول[12](سوخت زیستی) و 2. خوراک دام بوده است. مطالعه‌ی زیر به این پرسش پاسخ می‌دهد که چرا تولید ذرت، سویا و کلزا در دنیا از سال 2006، شتاب فزاینده‌ای گرفته است. این شتاب، مقارن تصویب «سیاست انرژی» در سال 2005 در کنگره‌ی آمریکا رخ داده، که دولت ایالات متحده را موظف کرده با هر ابزار ممکن، اعم از قوانین، معاهدات بین‌المللی، یارانه‌ها، انگیزه‌های سرمایه‌گذاری، دستورالعملهای حفاظت از انرژی، مالیات و سایر روشهای سیاست عمومی به روند مصرف انرژیهای تجدیدپذیر کمک کند. کمی بعدتر، تصویب لایحه‌ی «امنیت و استقلال انرژی»[13] در دسامبر 2007، ضمن تأیید «سیاست انرژی»، موارد دیگری– مانند هدف‌گذاری 140 میلیون مترمکعبی در سال 2022 –را به این سیاست افزود.

 مصارف تراریخت؛ غیر از خوراک انسان

1. سوختهای زیستی

بحث

سوخت‌زیستها عمدتاً به دو دسته تقسیم می‌شود؛ انواعی که در موتورهای بنزینی کاربرد دارد، و عموماً پایه‌ی اتانول دارد؛ و بایودیزلها که از سویا، برخی از انواع گیاهان و روغن پخت و پز گرفته می‌شود. آمریکا، یکی از پیشتازان تولید سویا و ذرت و کلزای تراریخت در دنیا، و همزمان، یکی از پیشتازان تولید بایوفیول در دنیاست. خوب است به شرایط این کشور در استفاده از منابع تجدیدپذیر انرژی نگاهی بیندازیم.

آمریکا و انرژیهای تجدیدپذیر

بر اساس آمارهای رسمی، میزان سهم انرژیهای تجدیدپذیر از کل انرژیهای ایالات متحده در ژانویه‌ی 2018، حدود 12.7 درصد[14] و آخرین سهم مجموع بایوفیولها از کل سوختهای تجدیدپذیر در سال 2018، حدود 20.7 درصد بوده است.[15] به این ترتیب سهم بایوفیولها از کل سوختهای مصرفی ایالات متحده، حدود 2.6 درصد است. در ایالات متحده طی سال 2017،‌ حدود دو میلیارد گالن، بایوفیول مصرف شده است.[16] این مقدار طی 2018، به 2.1 میلیارد گالن رسید.[17]

منبع انواع انرژیهای استفاده شده در ایالات متحده در ماه ژانویه‌ی 2018

ایالات متحده، «برنامه‌ی جامع استاندارد ملی سوختهای تجدیدپذیر»[18] را در سال 2005 ذیل «سیاستهای اقدام انرژی»[19] آغاز کرده است. مجموعه‌ی حاکمیتی در آمریکا، در اجرای این طرح بسیار جدی عمل کرده است؛ حتی یک نوبت در سال 2009 این استانداردها بازنگری و اصلاح شد. برنامه‌ی استاندارد انرژیهای تجدیدپذیر آمریکا[20] تصریح می‌کند که تا سال 2022، انرژیهای تجدید‌پذیر تولید شده در آمریکا باید به 36 میلیارد گالن آمریکایی (معادل 140 میلیارد لیتر) برسد؛[21] از این میزان، 21 میلیارد گالن (79 میلیارد لیتر) سهم سوختهای زیستی تعیین شده است.[22]

ذرت و سوختهای زیستی

بحث

در تولید انواع زیست‌سوخت‌ها، که در موتورهای بنزینی کاربرد دارد، از اتانول استفاده می‌شود. ذرت به‌عنوان مواداولیه‌ی اصلی تولید اتانول در این فرآیند مصرف می‌شود. در سال 2017، دو کشور آمریکا و برزیل، (که دیدیم 83 درصد ذرت تراریخت جهان را زیر کشت دارند) مجموعاً 84 درصد از اتانول جهان را تولید کرده‌اند.[23] از این دو کشور، آمارها و ساختار کشور آمریکا، مهمتر، و درعین‌حال شفاف‌تر و قابل مطالعه‌تر از برزیل است.

آمارهای فائو نشان می‌دهد از سال 2005 روند تولید ذرت در دنیا شتاب فزاینده‌ای گرفته است. به‌نحوی که متوسط رشد تولید این محصول بین سالهای 2006 تا 2017، رقمی معادل سالانه 39 درصد بوده، در حالی که این میزان طی سالهای 1990 تا 2006، رقمی معادل 14 درصد را نشان می‌دهد.[24]

تولید ذرت در دنیا بین سالهای 1990 تا 2017

آمار تولید ذرت در دنیا

بر همین اساس، در سال 2017، کل تولید ذرت جهان رقمی حدود 1.134 میلیارد تن بوده، که سه کشور آمریکا با تولید 371، چین با 259 و برزیل با 98 میلیون تن، مجموعاً بیش از 64 درصد از کل تولید ذرت جهان، سهم دارند.[25]

پیشتر دیدیم که در سال 2017، کل میزان سطح زیر کشت ذرت تراریخت دنیا، 59.7 میلیون هکتار بوده است. در این سال بر اساس آمارهای ایسا، آمریکا با 33.8 و برزیل با 15.6 میلیون هکتار، حدود 83 درصد سطح زیر کشت ذرت تراریخت دنیا را به خود اختصاص داده‌اند. پس از این دو، آرژانتین با تولید 5.2، آفریقای جنوبی با تولید 1.9 و کانادا با 1.5 میلیون هکتار، حائز مقامهای بعدی هستند. چین، که پس آمریکا و قبل از برزیل، دومین تولیدکننده‌ی ذرت در دنیاست، ذرت تراریخت تولید نمی‌کند.[26]

قیمت ذرت تراریخت

علاوه بر افزایش تولید، سه و نیم برابر شدن قیمت ذرت طی 7 سال پس از 2005 نیز نشانگر افزایش تقاضا برای این محصول بوده است. بر اساس آمار فائو،‌ قیمت ذرت آمریکا طی 15 سال پیش از 2005 (یعنی از سال 1991) تغییری نکرده بود، اما قیمت 79 دلاری هر تن ذرت در سال 2005، طی تنها 7 سال به 271 دلار بالغ شد.[27] این رقم در سالهای بعد، متعاقب افزایش فزاینده‌ی تولید، تا رقمی حدود 130 دلار در هر تن پایین آمد و تثبیت شد. در همین زمان، افزایش قیمت در برزیل و چین (به عنوان دو تولیدکننده‌ی بزرگ بعدی ذرت)تکرار شده است. در چین، طی سالهای 2005 تا 2013 از 189 به 489 دلار در هر تن رسید؛ قیمت هر تن ذرت برزیل نیز در این سالها از 118 به 256 دلار افزایش یافت.

در این زمینه نکته‌ی حائز اهمیت دیگری نیز وجود دارد. در سه کشور بزرگ تولیدکننده‌ی ذرت در جهان – یعنی آمریکا، چین و برزیل –سهم ذرت تراریخت از کل ذرت کشت شده در این سه کشور، به ترتیب، 93.4 درصد[28]، صفر[29]، و 88.9 درصد[30] بوده است؛ آخرین قیمتهای منتشره در سایت فائو نشان می‌دهد قیمت متوسط هر تن ذرت در سال 2016، در این سه کشور به ترتیب 130 و 264.3 و 183.7 دلار بوده است.[31] به این ترتیب که قیمت ذرت آمریکا و برزیل - که بخش اعظم آن تراریخت است - به‌ترتیب  49.2 و 69.5 درصد قیمت ذرت پاک در چین گزارش شده است. این قیمتها می‌تواند به‌روشنی سطح کیفیت، نوع مصرف، و دلایل تولید ذرت تراریخت را از ذرت عادی تفکیک نماید.

اما با توجه به آمارهای بالا و افزایش فزاینده و همزمان تولید و قیمت، و همچنین گسترش کشت ذرت تراریخت در آمریکا و برزیل، باید ببینیم این محصول چه نیازهایی را در کشورهای آمریکا و برزیل پاسخ داده‌ است.

تولید سوخت‌زیستی از ذرت در آمریکا

سهم تولید برخی کشورها از تولید اتانول در سال 2017 (واحد: میلیارد گالن)

در آمریکا در سال 2017 میلادی برای تولید اتانول مورد نیاز برای سوختهای زیستی، 5.4 میلیارد بوشل[32] ذرت، (بیش از 137 میلیون تن) معادل 37 درصد از کل تولید وزنی ذرت آمریکا (تراریخت و غیرتراریخت)، مصرف شده است.[33]پیش‌بینی وزارت کشاورزی آمریکا نشان می‌دهد این میزان تولید سوخت زیستی در سالهای 2018 و 2019 نیز تکرار خواهد شد.[34]

تعداد زیادی مراکز پژوهشی مشغول کار بر این پروژه هستند. برای نمونه «مرکز تحقیقات ملی تبدیل ذرت به اتانول»[35] بخشی از دانشگاه «ادواردزویل»[36] در جنوب ایلینوی است که صرفاً به پروژه‌های تحقیقاتی سوخت زیستی بر پایه‌ی بر اتانول اختصاص دارد. در مقیاس کشوری نیز وزارت کشاورزی آمریکا تحقیقات گسترده‌ای در مورد تولید اتانول انجام می دهد. وزارت انرژی ایالات متحده نیز آزمایشهای زیادی در حوزه‌ی اتانول انجام داده است.

گیاهان تراریخت و تولید بایودیزل

بایودیزل[37] نیز نوعی سوخت زیستی است که در موتورهای دیزلی مورد استفاده قرار گیرد. بایودیزل می‌تواند حداقل 50 درصد، و در شرایطی تا 86 درصد به کاهش گازهای گلخانه‌ای کمک کند.[38] اولین بایودیزلها در آمریکا، با تأخیر زمانی 4 ساله نسبت به تأمین اتانول از ذرت آغاز شد، اما اکنون همتراز با آن پیش می‌رود، و احتمال پیشی گرفتن بایودیزلها از سوختهای پایه‌اتانول در آینده‌ی نزدیک وجود دارد.

روند تولید اتانول، و بایودیزل در ایالات متحده

بایودیزل از روغنهایی مانند کلزا، سویا، نخل و حتی روغن پخت و پز تولید می‌شود و از اتانول متفاوت و مستقل است. اتانول که یک محصول الکلی تولید شده از ذرت و سایر منابع است، بیشتر در موتورهای بنزینی کاربرد دارد.

سویا و بایودیزل

در ایالات متحده، روغن حاصل از سویا و برخی از انواع روغنهای پخت‌و‌پز شایع‌ترین مواداولیه برای تهیه‌ی بایودیزلها هستند.[39] تقریباً از هر 3.47 کیلوگرم روغن سویا، یک گالن (3.79 لیتر) بایودیزل، به‌دست می‌آید.[40] در آمریکا نیمی از ماده‌ی اولیه برای تأمین تشکیل دهنده‌ی بایودیزل را روغن سویا تأمین می‌کند[41] و یک چهارم سویای تولید شده در ایالات متحده، برای تولید بایودیزلها استفاده می‌شود.[42] در سال 2016، حدود 64 هزار آمریکایی در صنعت بایودیزل، مشغول به کار بوده‌اند.[43]

به دلیل نوپا بودن این صنعت، بسیاری از تولیدکنندگان بیودیزل به اعتبارهایی که از دولت فدرال می‌گیرند وابسته هستند؛ همچنین قیمت مواداولیه (مانند روغن سویا) و همچنین انرژی در تعیین شرایط این صنعت بسیار تعیین‌کننده است.

پس از روغن‌گیری از سویا، کنجاله‌ی باقیمانده در آمریکا به مصرف دام و طیور می‌رسد.[44]

کلزا (کانولا) و سوختهای زیستی

کشت کلزا نیز از 1991 تا 2004 تغییری نداشت تا اینکه متعاقب افزایش تقاضا برای تولید در فرآیند سوختهای زیستی، از 46.4 میلیون تن در سال 2004 به 76.1 میلیون تن در سال 2017 رسیده است.[45] روغن کلزا از طریق یک فرایند پالایشگاهی به نام «ترانسس‌تریفیکیشن»[46] به بایودیزل تبدیل می‌شود. بایودیزل خالص تهیه شده از کانولا، که در ایران به‌عنوان روغن مایع خوراکی مصرف می‌شود، می‌تواند با نسبتهای گوناگون با سوخت دیزل مخلوط شود. شایع‌ترین ترکیبات 2٪ (B2)، 5٪ (B5) و 20٪ (B20)  هستند. زیست‌سوخت با پایه‌ی کانولا، انتشار گازهای گلخانه‌ای را تا 90 درصد نسبت به دیزل فسیلی کاهش می‌دهد.[47]

میزان تولید کلزا در جهان در سال 2017، 33.7 میلیون هکتار بوده که کلزای تراریخت، با 10.2 میلیون هکتار، حدود 30 درصد از این محصول را دربرمی‌گیرد؛ بزرگترین تولیدکنندگان کلزای طبیعی، کانادا، چین، هند و استرالیا هستند، که مجموعاً بیش از 68 درصد کلزای جهان را تولید می‌کنند.

بر اساس گزارش منابع رسمی، افزایش تقاضای تولید سوخت زیستی، که به افزایش قیمت کلزا منجر شد، موجب شده است که سطح زیر کشت کلزای تراریخت افزایش چشمگیری پیدا کند؛ به‌طوری‌که طی یک سال (2017 نسبت به 2016)، این میزان، 19 درصد افزایش یافته،[48] که عمدتاً مربوط به چهار کشور کانادا، آمریکا، برزیل و شیلی بوده است.[49] 42 درصد از این افزایش کانولای تراریخت را آمریکا، 17 درصد را کانادا و 10 درصد را استرالیا تأمین کرده است.[50]

جمع‌بندی بخش سوختهای زیستی

شرایط فوق، ‌و روند افزایش فزاینده‌ی تقاضا برای ذرت، سویا و کانولای تراریخت، به‌وضوح نشانگر این است که رشد تولید این سه محصول در کشورهای تولیدکننده تا سطح زیادی متأثر از تقاضای ناشی از رشد روز‌افزون بازار سوختهای زیستی بوده است. البته این شرایط، دلیل دیگری نیز داشته که در بخش بعد مورد بررسی قرار گرفته است.

2. خوراک دام

افزایش یکباره‌ی تولید 2 و 2.7 برابری ذرت و سویا، علاوه بر سوختهای زیستی، ناشی از یک دلیل دیگر نیز هست؛ کانونهای تولید گاو، مرغ و خوک دنیا – که باز هم اتفاقاً شامل آمریکا، برزیل و چین است – برای افزایش تولیدات دامی خود شدیداً به تأمین خوراک ارزان‌قیمت دام نیازمند بوده‌اند. به نظر می‌رسد افزایش فزاینده‌ی تولید گوشت در این کشورها، متأثر از افزایش سطح رفاه نسبی بشر طی سه دهه‌ی گذشته باشد.

شرایط کشورهای آمریکا، برزیل و چین در تولید گوشت جهان[51]

چنان که در جدول فوق مشخص است، در سال 2018 مجموع تولید این سه کشور در زمینه‌ی گوشت گاو 47 درصد، در مورد گوشت خوک 62 درصد، و درمورد گوشت مرغ 47 درصد از سهم تولید کل جهان را تشکیل می‌دهد.

جدول فوق نشان می‌دهد که در سال 2017، سه کشور بزرگ تولیدکننده‌ی سویای جهان، آمریکا، ‌برزیل و سپس آرژانتین هستند. 71 درصد تولید و 88 درصد صادرات سویای جهان از آن آمریکا و برزیل است؛ آرژانتین، با 2.11 میلیون تن صادرات، رقم ناچیزی از بازارهای جهانی را در اختیار دارد. از سوی دیگر، چین – که مانند آمریکا و برزیل جهت خوراک گاو، خوک و مرغ (و مصارف دیگر) به سویا نیاز دارد -تنها 15 میلیون تن تولید می‌کند و با وارد کردن 94 میلیون تن، عمدتاً از مبادی آمریکا و برزیل، 61 درصد کل واردات سویای جهان را از آن خود کرده است.[52]

بنابراین بخش اعظم سویای جهان در سه کشوری تولید و مصرف می‌شود که بخش اعظم تولید گوشت گاو، مرغ و خوک دنیا نیز در همین سه کشور انجام می‌شود.

جمع‌بندی

بررسیهای آماری بالا نشان می‌دهد همانگونه که انتظار می‌رفت، رشد نامتعارف مصرف سویا و ذرت طی یک دهه‌ی گذشته، به هیچ وجه ناشی از تغییر ذائقه‌ی مردم در این سطح گسترده نیست؛ بلکه تقاضای روزافزون در حوزه‌های تأمین گوشت و سوختهای زیستی، دلیل اساسی این رشد فزاینده و نامتعارف است.

پی‌نوشتها و منابع: