بسم الله الرّحمن الرّحیم

و صلّی الله علی محمّد و آله الطّاهرین و لعنة الله علی اعدائهم اجمعین

فرزند آوری در میزان عقلانیت اجتماعی و اخلاق

 (مبانی عقلی، اخلاقی و اجتماعی فرزند آوری)

********

کاربر عزیز، از شما تقاضا داریم استفاده از این متن (مطالعه، ارسال و ...) را با تلاوت یک صلوات، (هدیه به ساحت قدسی مادر گرامی حضرت امام محمّد باقر، حضرت فاطمه بنت الحسن علیهم السّلام) همراه کنید. خدایتان جزای خیر دهاد.

******

علی غبیشاوی

چکیده: «فرزندآوری» به عنوان عامل بقای نسل بشر و مؤلفه قدرت اجتماعی و در مقابل به عنوان عامل تهدید امنیت غذایی و رفاه، موضوع اختلاف های نظری در میان مکاتب مختلف علوم اجتماعی قرار گرفته است. عده ای نیز به بهانه «اخلاق» آن را زیر سوال برده و می گویند جهان ما مملوء از رنج های فراوان است، برای تجربه لذت فرزند داشتن، آوردن او به این محیط ناامن امری غیرمنصفانه است در حالی که مکتب تربیتی کاملی نیز برای تربیت فرزند وجود ندارد.

همچنین فرزندآوری موجب تعارض های اخلاقی در انجام تعهدات به خود و فرزندانمان می شود. از طرفی گرایش به تک فرزندی به بهانه مشکلات اقتصادی به عنوان یک الگو مورد توجه تعداد زیادی از زوج ها قرار گرفته است. عواملی همچون تغيير ‌‌موقعيـت‌ زنـان و افـزايش سن ازدواج، دگرگونی ارزش ها‌، تغيير‌ نگرش‌ نسـبت به نقش های خـانوادگی، تمایلات خودخواهانه برای رفاه و فراغت، فردگرایی، نفوذ سبک زندگی مدرن و جست وجوی خوشبختی و لذت بیشتر از زندگی در خانواده های کم جمعیت نیز به فراگیری این الگو دامن زده است. مقاله حاضر این دیدگاه و سبک زندگی را مورد بررسی و تحلیل قرار می دهد.

«فرزندآوری» موضوعی اختلافی در دوران معاصر

«فرزندآوری» مدّتهاست که موضوع بحثهای نظری اختلافی در میان مکاتب مختلف علوم اجتماعی قرار گرفته است. البتّه گرایشات سیاسی و عمل گرایی سیاسیّون نیز در این پدید آمدن این بحث بی اثر نبوده است؛ چرا که بسیاری از دولتها راحتی خویش را در مدیریت و مواجهه با مشکلات، اموری سلبی مانند کنترل جمعیّت می دانند. در این میان نوچه ها و دلبستگان رسانه ای احزاب حاضر در قدرت نیز فعّالیّت شدیدی در ترویج این نظریات راحت و سلبی دارند.

به هر حال هنگامی که سخن از موضوع «فرزندآوری» به میان می آید، یک رویکرد این است که موافقان و مخالفان مسأله «فرزندآوری»، ایده خود را به محک براهین عقلی و استدلال های اجتماعی و محک های اخلاقی بگذارند تا ببینند که بر اساس این ملاک ها، باز هم می توانند نظر خود را ثابت کنند یا نه.

بر همین اساس نظر مخالفان «فرزندآوری» تقریر و سپس ذیل هر نظر، استدلال های مخالف آن را بیان می نماییم.

اخلاقی بودن یا نبودن فرزندآوری؟

ممکن است عده ای، اخلاق را بهانه ای برای فرزندگریزی خود عنوان کنند و با این استدلال که فرزند آوری در زمانه ما امری «غیراخلاقی» است، نخواهند فرزندی داشته باشند.

آنها در مقام استدلال ممکن است بگویند که:

اولا: جهان ما مملوء از بلاها و رنج ها و دردهای فراوان است و اینکه ما بخواهیم برای تجربه لذت فرزند داشتن، کودکی را وارد چنین محیط ناامنی بکنیم، امری غیرمنصفانه است.

ثانیا: به فرض اینکه بتوانیم بر دغدغه پیشین غلبه کنیم و فرزندی را به دنیا بیاوریم، نمی دانیم که باید او را بر طبق کدام مکتب روان شناسی یا تربیتی یا ارزشی بزرگ کنیم و همین سردرگمی اجحاف در حق فرزند است.

ثالثا: از آنجایی که تعهد به انجام وظایف مان به عنوان والدین تعارض با تعهدمان به خودمان برای پیشرفت و رشد و رسیدن به امور دل خواه مان می یابد، بنابراین فرزندآوری موجب تعارض ها و تناقض های اخلاقی می شود که بیرون آمدن از آن حتی اگر غیرممکن نباشد اما بسیار سخت و پیچیده است.

نقد:

یکی از مهم ترین پاسخ هایی که به این استدلال می توان داد این است که مدعی وقتی می گوید که «فرزندآوری امری خلاف اخلاق است» دقیقا منظورش کدام اخلاق است؟ اخلاق دینی؟ اخلاق وظیفه گرایی؟ اخلاق نتیجه گرایی؟ اخلاق قاعده محور یا عمل محور؟ اخلاق فضیلت گرایی؟ اخلاق قراردادگرایی؟ اخلاق ابرازگرایی یا دیگر تئوری های اخلاقی؟ دقیقا کدام نظام اخلاقی مدنظر است؟

از این عدم تعین نظری که بگذریم باید بگوییم اینکه امری بالقوه تعارض برانگیز باشد نمی تواند دلیلی برای فرونهادن آن باشد. موارد زیادی در حیات هر انسانی وجود دارد که وارد شدن به آن تعارض برانگیز است اما ادله کافی برای ترک آن فعل وجود ندارد. برای مثال می توان این سوال را به «اصل زندگی» بازگرداند و مدعی شد چون زندگی اصالتاً تعارض ایجاد می کند باید آن را فرونهاد و احیانا خودکشی کرد! آیا مدعی غیر اخلاقی بودن فرزندآوری حاضر است لوازم نظرش را بپذیرد؟

بله هیچ کس نمی تواند منکر این باشد که عالم پیرامون ما آکنده از بلیه های طبیعی و انسانی است. این رنج ها آن قدر زیادند که تبدیل به بخشی از زندگی روزمره آدمی شده اند اما در مقابل، در اینکه لذت و سرخوشی هایی هم در این عالم یافت می شود شکی نیست. سؤال اینجاست که کدام یک بر دیگری برتری و فراوانی دارد؟ مدعیان غیراخلاقی بودن فرزندآوری می توانند به نحو عینی و با اعداد و ارقام ثابت کنند که رنج ها و دردهای گرفتاری در حیات انسانی بیشتر از لذات و کامیابی های آن است؟ آیا آنها قادرند کوشش و تلاش نوع بشر را برای طولانی کردن حیاتش را با وجود همه رنج های دنیای پیرامون منکر شوند؟ آیا همین که یک زن و مرد با فرزنددار شدن، انسان دیگری را به حیات دعوت می کنند به این معنا نیست که در نظر آنها حجم خوشی ها و تجارب لذت برانگیز در عالم پیرامون شان بالاتر از میزان درد و رنج است؟ آیا نمی توان گفت که فردی که دیگران را به این جهان دعوت می کند بنا به لطف و نیت خدمت کردن به دعوت شدگان چنین می کند؟ مسلما چنین است.

علاوه بر آن، اینکه کسی بخواهد غیراخلاقی بودن فرزندآوری را با تمسک به بلاتکلیفی در انتخاب تئوری برتر تربیتی و اخلاقی اثبات کند نیز پذیرفتنی نیست؛ چرا که چنین امری به معنای نسبیت گرایی و درست پنداشتن همه تئوری های موجود برای عمل خواهد بود. امری که در هیچ پارادایم علمی ای تلقی به قبول نمی گردد. برای مثال اینکه ما تئوری های گوناگون فیزیکی یا هندسی داشته باشیم دلیل می شود که ما فیزیک را رها کنیم و قاعده مندی آن و عمل بر اساس آن را امری محال بدانیم؟! به همین سبب می گوییم که تعدد تئوری های روانشناختی و تربیتی برای تربیت فرزندان دلیل متقنی را برای این ادعا فراهم نمی کند که فرزندآوری از لحاظ اخلاقی غیر موجه باشد.

این استدلال نیز که فرزندآوری موجب تعارض والدین و فرزندان در برآورده کردن خواسته های شان می گردد نیز ناتمام است. علاوه بر آن چه چند سطر پیش درباره غیرقابل ترک بودن پدیده های انسانی صرفا به خاطر پدید آمدن یک تعارض گفتیم، می گوییم که اتفاقا بسیاری از تعارضات سبب رشد و تعالی آدمی می گردد و تئوری های دینی و عرفانی و اخلاقی آکنده از مثال های مؤید این معناست که گذشتن از خود و ایثار به نفع دیگری، نقطه عزیمت رشد ابعاد مختلف اخلاقی و انسانی هر شخص است.

فرزندآوری، مستلزم فقر و عدم رفاه؟

ناتوانی اقتصادی در اداره زندگی فرزندان، همیشه یکی از مهم ترین دلایل مخالفین فرزندآوری و موافقین کنترل جمعیت بوده است. زمینه های تاریخی ظهور این اندیشه به زمان‌ توماس‌ رابرت‌ مـالتوس، کشیش و اقتصاددان انگلیسی قرن هیجدهم میلادی برمی گردد. او  در کتاب «تحقیقی درباره جمعیت» تبیین نظریه خود‌ را با این سؤال آغاز می کند که چه عواملی مـوجب پیـشرفت و تـرقی یک جامعه انسانی‌ است و چگونه و به چه ترتیب می توان این‌ علل‌ را پیش بینی‌ کرد؟

مالتوس‌ در‌ فصل اول این کـتاب‌، در پاسـخ گویی به سؤال یادشده می نویسد: «تمایل دايم موجودات زنده‌ به‌ افزایش‌ نوعِ‌ خود‌، بدون توجه به‌ مقدار‌ غذایی اسـت کـه در دسـترس آنها قرار دارد». یعنی گرایش مردم به داشتن‌ فرزند‌، ناگزیر‌ موجب مـحدودیت مـواد غذایی، کاهش دسترسی به‌ منابع‌ طبیعی‌ و در‌ نهایت‌ کاهش‌ سطح رفاه قابل دسترس برای مردم است. بـدين روی، کـنترل جمعیت موجب می شود تعداد مصرف کنندگان از حد مشخصی تجاوز نکند و منابع غذایی جـهان نـیز به اندازه افراد وجود‌ داشته باشد.

بـنابراین، در نـگاه مـالتوس علت اساسی تیره بختی و سیاه روزی ملّتها، «افزایش جـمعیت» و «فرزندآوری» اسـت. او اعتقاد داشت اگر رشد‌ جمعیت‌ را کنترل نکنیم، نسبت سرعت رشد جمعیت بـا نـسبت توان تولید نیازمندی های اقتصادی جـمعیت، هـم خوانی نـخواهد داشت. سرعت افـزایش جـمعیت بر پایه تصاعد هـندسی‌ خـواهد‌ بود و سرعت تأمین نیازمندی های‌ اقتصادی‌ جمعیت در حالتی خوش بینانه بر پایه تصاعد حسابی خواهد بـود زیـرا طبیعت دچار خسّت است و هرچه بـیشتر از زمـین های حاصل خیز اسـتفاده شـود، بـازدهی آن میل به کاهش دارد و نـیز مجبور‌ می شویم‌ پس از استفاده از زمین‌های مرغوب، به سمت زمین های کم بازده برویم.

وی پس از این استدلال و صورت بندی راه حل های مختلف، تنها‌ راهی را که برای جلوگیری از ازدیـاد جـمعیت، تـوجیه و توصیه می کند‌: جهاد‌ نفسانی ترک آمـیزش جـنسی اسـت. مالتوس از این عمل به عنوان «ممانعت اخلاقی» تعبیر می كند. البته ناگفته نماند که مالتوس به این توصیه خود پایبند نماند بلکه‌ مجبور‌ شد در سن 39 سالگی به ازدواج تن دهد و ثمره ایـن ازدواج، سه پسر و یک‌ دختر بود.(1)

نقد:

اندیشه مالتوسی و به طور کلی محدودسازی فرزندآوری به خاطر دغدغه های اقتصادی اما به دلایل فراوانی قابل نقد است.

     ایستادن در کنار سرمایه داران علیه فقرا

گرچه برخی بر این باورند که مالتوس نظریه خود را بـا هدف فراهم ساختن سعادت بیشتر برای بيشتر انسان ها ارائه داده، لیکن آنچه در نوشته های او آمده است، انگیزه وی را جانبدارانه و بر ضدّ انسان های فقیر و بر سـود مـالکان زمین و سرمایه داران نشان می دهد.

مالتوس می گوید: رشد جمعیت در همه کشورها‌ در مقایسه با رشد غلات کشاورزی در دسترس، از رشد بیشتری برخوردار است. بنابراین، رقابت سـختی بـین مردم در دستیابی به منابع مـحدود وجـود دارد. در نتیجه، چرا باید به‌ جمعیتِ‌ اضافی فقیران، اجازه داد تا مواد غذایی را که افراد طبقه مالک می توانند از آن منتفع شده و از زندگی بهتری برخوردار شوند، ببلعند؟ 

او در جای دیگری از هم وطنانش می خواهد که: جنگ، قحطی، گرسنگی، طاعون، قتل عام و مانند آن را به عنوان وسايل منصفانه الهی برای کنترل رشد لجام گسیخته جمعیت و تنبیهی‌ برای‌ فقرا‌، به خاطر خودداری نكردن از‌ تولیدمثل‌ تلقی‌ کنند. بـا ایـن دید، او با هر نوع اصلاحات اجتماعی همانند «قانون حمایت از فقیران» در انگلستان مخالفت می كرد.(2)

     نبود‌ ارتباط‌ ميان‌ کمبود مواد غذایی با افزایش جمعیت

فرضیه مالتوس مـی گفت کـه طـبیعت در تأمین‌ مایحتاج‌ انسان‌، خسیس است و افزایش جمعیت می تواند خطراتی همچون قحطی در پی داشته‌ باشد‌.

اما دانشمندان و اقتصاددانان دیگری همچون اقتصاددان شهیر هندی آمارتیاسن، با بـررسی ‌ ‌نـمونه هایی از قحطی، نشان دادند كه مثلا در قحطی های هندوستان، از جمله قحطی‌ بنگلادش‌، با‌ کمبود و نبود مواد غـذایی مـواجه نـبودیم، بلکه انبارها و مغازه ها از مواد غذایی‌ انباشته‌ و پُر‌ بود و در عین حال، مردم از گرسنگی می مردند. آمارتیاسن این سـؤال را مطرح می کند‌ که‌ چرا‌ در جوامع پیشرفته ای که مدیریت توزیع صحیحی حاکم است قـحطی در کار نیست؟ وی معتقد‌ است‌ کـه قـحطی ربطی به خسّت طبیعت و افزایش جمعیت ندارد بلکه به نهادها و سازمان های‌ مؤثر‌ در‌ امر توزیع مربوط است. بر اساس تحیقیقات وی، قحطی بنگلادش از طوفان شروع شد‌. طوفان‌ وضعیت ساحل را به هم ریخت و وضـع ماهی گیران را خراب کرد. در نتیجه‌، ماهی گیران‌ شغل‌ و درآمد خود را از دست دادند و همین مسئله اثرات روانی خود را ایجاد کرد. افزون‌ بر‌ آن، نبود مدیریت صحیح دولت مردان محلی و سیاست های غلط آنها، ممنوعیت تبادل غلات‌ بـين‌ اسـتان ها‌ و دیگر بی کفایتی ها و توطئه های کشورهای خارجی مـوجب شـد بنگلادش به قحطی بی سابقه ای دچار گردد.

علاوه بر این اقتصاددان هندی، وقتی دیگر دانشمندان، فرضیه مالتوس را با واقعیت های اقتصادی جوامع صنعتی‌ تطبیق‌ دادند، معلوم شد که این فرضیه درست‌ نیست‌. شارل‌ ژید و شـارل ریـست فرانسوی، کتابی درباره تاریخ‌ عقاید‌ اقتصاد نوشته اند و این نکته را ذکر کرده اند که در نیمة دوم قرن نوزدهم، ثروت آمریکا بیش از چهار‌ برابر‌ شد. در همین مقطع، رشد‌ جمعیت‌ نیز به‌ همین‌ میزان‌ بوده است. در انگلستان و اسـکاتلند هـم‌ در‌ هـمان زمان، جمعیت از ده و نیم میلیون بـه چـهل مـیلیون رسید، درحالی که‌ ثروت‌ بیش از این رشد کرده بود‌.(3)

     بی توجهی‌ به تأثیر فناوری و صنعت در تـولید و بهره وری

همه صاحب نظرانی که درباره‌ نـظریه مـالتوس‌ بحث کـرده اند، در ایـن نـقد با هم مشترکند که مالتوس تـأثیر فـناوری و صنعت را در تولید و بهره وری ‌‌لحاظ‌ نکرده است. طبیعی است که وقتی فناوری و عـلم در خـدمت طبیعت قرار گیرد‌ و بهره وری‌ افزایش‌ یـابد، در این صورت، بازدهی طـبیعت بـه مراتب قابل افزایش خواهد بـود.(4)

     نـبود ارتباط‌ ميان افزایش جمعیت با کاهش امکانات

تصور اینکه با افزایش جمعیت، امـکانات کـاهش‌ می یابد و نسل های آینده با‌ مـشکلات‌ فـراوانی مـواجه می شوند نادرست اسـت. زیـرا نیروی انسانی توانمند، امـکانات بـالقوه را فعلیت می بخشد. در روزگار معاصر، منابع جدید انرژی مانند سوخت های هیدروکربنی، نفت و مشتقات آن، انرژی خـورشیدی، بـادی، گرمای زمین‌، هسته ای و راه های استفاده از آنـها تـوسط نیروی انـسانی كشـف شـده است.

بنابراين اینکه گـفته شود: «هر فرد اضافه، مساوی است با یک عامل مصرف اضافه!»، از دقت عـلمی بـرخوردار نـیست؛ زیـرا اضافه شدن یک فرد فقط اضافه شدن یک عامل مصرف اضافه نیست، بلکه به ازای هر یک دهان اضافه، دو دست و یک فکر هم به عنوان نیروی کار اضافه می شود.

در نتیجه در پدید آمدن نارسایی های اقتصادی و نابرخورداری ها، اشکال به ساختارها و تنظیمات اجتماعی برمی گردد. بدين روی‌، بـه‌ جـای کـنترل جمعیت، بايد الگوی تولید، توزیع و مصرف اصـلاح شـود. برای مثال باید این موضوع را مدنظر قرار داد که بسیاری از مخالفان فرزندآوری، توان تأمین نیازهای اساسی فرزندان خود یعنی خوراک، پوشاک، مسکن و تحصیل را دارند اما به خاطر نگرانی از امکان عدم تأمین لوازم دیگر الگوهای تربیتی زمانه خود که معمولا بسیار هزینه برند، دست به این کار نمی زنند.(5)

به هر حال نباید به بهانه ترس از مشکلات اقتصادی از غریزه فطری فرزنددوستی گریخت و ريشه مشكلات‌ جوامع‌ را به فزونی جمعيت نسبت داد؛ زيرا فزونی کمی و کیفی جمعيت، نه تنها مانع رشد و پیشرفت نيست، بلكه با تدبیر حکیمانه و مدیریت صـحیح، بـه عنوان بازوی محکم، كمك‌ زيادی‌ بـه‌ تـوسعه و آبادانی كشور نیز خواهد كرد همان گونه كه پرجمعیت ترین کشور جهان یعنی‌ چین‌ با بیش از یک و نیم میلیارد جمعیت با مدیریت دقیق، بالاترین نرخ رشد اقتصادی را در‌ جهان‌ از‌ آن خـود کرده است.

تبعات گریز از مسؤولیت فرزندآوری و فرزندپذیری

تبعات گریز از فرزندآوری را نباید فقط در یک بازه زمانی یا جغرافیایی محدود که منجر به یک زوج است، تحلیل کرد و از پیامدهای کلان آن برای اجتماع در طول زمان غفلت نمود. گریز از فرزندآوری و یا حتی گرایش به تک فرزندی اگر به عنوان یک الگوی زیستی کلی، مورد توجه تعداد زیادی از زوج های جامعه قرار گیرد، در دراز مدت موجب کاهش جمعیت کشور و به تبع آن کاهش اقتدار آن ملت می گردد.

زیرا قدرت یک ملّت در درجه اوّل به نفرات آن بستگى دارد. ملل کوچک و کم جمعیّت غالباً ضعیف و ناتوانند. در میدان سبقت گرفتن نظام های سیاسی و گرایشات دینی و مذهبی از همدیگر، این فراوانی جمعیت است که نظام و گرایش مورد نظر خود را به کرسی خواهد نشاند. از این جهت باید به این امر اهتمام ورزید و از آن غفلت نکرد. درست است که کثرت جمعیّت یک کشور ممکن است در پاره اى از مواقع مشکلاتى از نظر تامین غذا و مسکن به وجود آورد ولى در عین حال یکى از علل قدرت و عظمت آن خواهد بود. لذا می بینیم کشورهاى نیرومند دنیا همه کشورهاىی پرجمعیّت اند.(6)

به تعبیر علامه طباطبایی برای نوع انسان کثرت افراد نعمت بسیار بزرگی است زیرا هر چه بر عدد افراد اجتماعش افزوده شود نیروی اجتماعی اش بیشتر و فکر و اراده و عمل آن قوی تر می گردد و به دقایق بیشتر و باریک تری از حقایق پی برده در حل مشکلات و تسخیر قوای طبیعت راه حل های دقیق تری را پیدا می کند. بنابراین در مساله ازدیاد نسل، اینکه عدد افراد بشر به تدریج رو به فزونی می گذارد خود یکی از نعمت های الهی و از پایه ها و ارکان تکامل بشر است. آری هیچ وقت یک ملت چندهزار نفری نیروی جنگی و استقلال سیاسی و اقتصادی و قدرت علمی و ارادی و عملی ملت چندین میلیونی را ندارد.(7)

از لحاظ جمعیت شناسی هم بدیهی است که ساختار سنّی جامعه با توجه به کاهش موالید رو به سالمندی می گذارد و این موضوع در حال حاضر – و لو با سرعتی اندک – در جامعه ما در حال روی دادن است.  در این روند به تدریج بار تکفل افزایش می یابد و با کاهش جمعیت فعال و مولد، فرایند توسعه اجتماعی – اقتصادی، دچار تأثیرات منفی می گردد و با کاهش توان تجدید نسل و کاهش جمعیت کار، باید منتظر سیل عظیم نیروی کار مهاجر از کشورهای دیگر باشیم.

از طرف دیگر با سالمند شدن جامعه، نیروهای جوان برای دفاع از امنیت و اقتدار کشور نیز کاهش می یابند و در کنار همه تبعات اقتصادی ناشی از تبدیل شدن بیشتر جمعیت کشور به مصرف کنندگان صرف، باید منتظر تبعات امنیتی و اجتماعی این پدیده نیز باشیم.

گریز از مسؤولیت فرزندآوری و مبانی وارداتی و غیراصیل آن

مطالعات و پژوهش های جمعیت شناسانه نشان داده است که کاهش فرزندآوری در جامعه ایرانی در دو دهه اخیر نسبت مستقیمی با عواملی همچون تغيير ‌‌موقعيـت‌ و جايگـاه زنـان و موزانه قدرت آنها بـا مـردان، افـزايش سن ازدواج، دگرگونی ارزش ها‌، تغيير‌ نگرش‌ نسـبت به نقش های خـانوادگی، تمایل خودخواهانه برای رفاه و فراغت، فردگرایی، نفوذ سبک زندگی مدرن در لایه های مختلف زندگی فردی خانوادگی و اجتماعی ایرانیان و جست وجوی خوشبختی و لذت بردن بیشتر از زندگی در خانواده های کم جمعیت دارد.(8)

در نگاهی انتقادی به نتایج این مطالعات می توان گفت:

1. حاکم شدن چنین نگاهی بر آحاد جامعه ایرانی که در آن منافع و رفاه شخصی، تمام مناسبات و فرآیندهای اجتماعی را تعیین می کند، چیزی جز پدید آمدن «هویت فردگرایی افراطی» نیست. در این نوع از جهان بینی فرد خود را در مرکز جهان می بیند و فقط به برآورده شدن اهدافِ فردی، لذت‌ها و منافع شخصی اش می پردازد و نسبت به مسائل پیرامونی خود بی تفاوت است. بدیهی است در این نوع نگاه زندگیِ فرد از آنِ خودِ اوست نه برای خدمت به جامعه و یا برای خشنودیِ خداوند. بنابراین فرد، آن گونه که می خواهد و می پسندد، رفتار می کند و حقوق دیگران را بی معنا و فاقد ارزش تلقی می نماید.

در این‌ نـگاه‌، عقل تنها‌ ابزاری برای برآورده شدنِ خواسته های نفسانی است و اخلاق و آرمان های اجتماعی باید خود را با خواسته های افراد همراه کند‌. در نگرش فردگرا، فرد می‌تواند با زندگیِ خود هر طور که‌ دوست‌ دارد‌ رفتار کـند و هـیچ نهاد و قدرتی غیر از خود فرد، حق قانون گذاری و تعیین ارزش اخلاقی برای او ندارد‌. ‌‌خدا‌ و باورهای مذهبی نیز از این قاعده مستثنا نبوده و این انسان است که تصمیم‌ می گیرد‌ چه‌ ارزش ها و هنجارهایی را به عـنوان ارزش های اخلاقیِ خود برگزیند و به آنها پایبند باشد.(9)

2. کسی که چنین نگاهی به زندگی و جهان دارد، حتی اگر در شناسنامه و بر زبان ادعای مسلمانی کند اما نگاهی نسبی به اخلاق خواهد داشت و عملا اخلاق دینی را نفی می کند. زیرا برای انسان فردگرا، لذت و رنج فردی مبدأ خیر و شر اخلاقی است و امیال شخصی بـر ارزیابی اخلاقی سیطره می یابد. ازاين رو دیـگر هیچ فردی ملزم به پیروی از الزامات اخلاقی و دینی نبوده و می تواند آنچه را خود‌ بر‌ اساس سلیقه شخصی و هواهای نفسانیِ خود آن را خوب تلقی می کند بـه عـنوان مـعیار اخلاقی بپذیرد و از آن پیروی کند. چیرگی این گفتمان در بخش هایی از جامعه، موجب ظهور افرادی شده اسـت کـه هـمه چیز را برای راحتی خود می خواهند و برای آسایش‌ و منفعت‌ دیگران، ارزشـی قايل نیستند.

در نتیجه، از آنجا که سود و منفعت این گونه افراد از همه چیز مهم تر است و نیز محبت به دیگران و از خودگذشتگی را تـجربه نـکرده‌اند تـوجه شان به ارزش‌های اخلاقی و اجتماعی‌ کم‌ می شود و بدیهی است که چنین مردمانی نمی توانند مسئولیت فرزندآوری و فرزندپذیری را قبول کنند زیرا پدر و مادر بودن، مسئولیت آور و محدودیت زاست. شخصی که به فرزندآوری و تربیت فرزند اقدام می کند در واقع بـخشی از شـادی ها و لذت های خود‌ را‌ فدای‌ فرزندان خود می کند. اين در حالی است كه‌ فردگرایان‌ افرادی منفعت جو و راحـت طلب هـستند و در نـتیجه از آنچه مزاحم آزادی، لذت و منافع فردی آنها باشد تنفر دارند.(10)

3. هویت طلبی فردگرایانه با فرار از مسئولیت فرزندآوری و فرزند پذیری، کارآمدی نیروی انسانی نسل های آینده جامعه را برای توسعه آن و سازندگی کشور تهدید می کند. هر اندازه که مواجهه با شدائد و سختی ها در رشد انسان مؤثر است به همان اندازه عافیت طلبی و فرار از مشکلات و شدائد در سقوط او مؤثر است. انسانی که همواره در خوشی و لذت و تنعم و رفاه به سر برده و برای روزهای سختی تمرین ندیده باشد، در عرصه بلا و خطر با اندک فشار و تهدید عقب نشینی کرده و به راحتی شکست خواهد خورد.

رسوخ فرهنگ عافیت طلبی و عدم پذیرش سختی های فرزندآوری و فرزندپذیری، آینده کشور را با نسلی محدود و عافیت طلب و پر توقع مواجه خواهد ساخت که توانایی مواجهه با کوچک ترین تهدید و تحریمی را نخواهد داشت.(11)

4. نگاه غیرمسئولانه به فرزندآوری، اصولا نگاهی غیر اصیل و وارداتی و برساخته رسانه هاست. این نگاه در سطح فرهنگ عمومی کشور ما بیشتر از طریق رسانه های خارجی همچون شبکه های ماهواره ای و فضای مجازی انجام می شود. در این رسانه ها شاهد نمادپردازی و شخصیت سازی بر حسب معیارهای مدرن هستیم.

برای مثال سریال های شبکه های ماهواره ای همواره زن موفق را به صورتی زنی با تحصیلات دانشگاهی دارای شغل بیرون از خانه، مجرد و یا در صورت تاهل با یک و در نهایت دو فرزند نشان می دهد که در اذهان عمومی به عنوان شیوه صحیح و معیار زندگی مطلوب قرار گرفته می گیرد.

در واقع در این رسانه ها بیشتر از آنکه زنان در حال ایفای نقش مادری و تربیت فرزند باشند در نقش های اجتماعی و غیر خانوادگی نمایش داده می شوند. در حقیقت رسانه های نوین به صورتی هدفمند زنان شاغل، مجرد، تحصیل کرده، هنرمند ورزشکار و... را به عنوان الگوی زن موفق به جامعه معرفی می کنند و ناخودآگاه این پیام را به مخاطب خود منتقل می کنند که ایفای نقش مادری امتیاز تلقی نمی شود و در نتیجه گرایش به فرزندآوری را کاهش می دهند.(12)

5. سویه دیگر غیراصیل بودن نگاه فردگرایانه گریزان از پذیرش مسئولیت فرزندآوری، همان «خـودکانونی و خـودخواهی» است که در فرهنگ دینی نقطه محوری‌ شکل گیری‌ رذايل اخلاقی و پایه تمام زیاده خواهی ها و گم راهی هاست.

خـداوند متعال در قرآن کریم از «خودخواهی» به «پیروی از‌ هـوای‌ نـفس» تعبیر نموده و آن را ریشه همه بدی ها به شمار آورده است. در آیه 23 سوره جاثیه می خوانیم: «أفَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هـَواهُ‌ وَ‌ أَضـَلَّهُ اللَّهُ عَلى‏ عِلْمٍ وَ خَتَمَ عـَلى‏ سـَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جـَعَلَ‌ عـَلى‏‌ بـَصَرِهِ غِشاوَةً فَمَنْ يَهْديهِ مِنْ بَعْدِ اللَّهـِ‌ أَفـَلا‌ تَذَكَّرُون‌: پس آيا ديدى كسى را‌ كه‌ معبود خود را هواى نفسش قرار داده و خدا او را روى علم خـود‌ [بـه‌ كفر باطن و خبث سريره اش] و آگاهى‌ وى‌، بـه حال‌ خود‌ رها‌ كرده و بـر گـوش و قلب او مهر‌ [شقاوت] نهاده و بـر ديده [دل] او پرده كشـيده است؟! پس چه كسى است كه‌ او‌ را بعد از خدا هدايت كند؟ آيا‌ متذكر نمى شويد؟!».

 اميرمؤمنان علی(علیه السلام) نیز نفس پرستی را سرچشمه هر گمراهی دانسته و فرمودند: «إِنَّ‌ طَاعَةَ‌ النـَّفْسِ وَ مـُتَابَعَةَ الْهَوَى‏ أُسُّ كُلِّ‌ مِحْنَةٍ‌ وَ‌ رَأْسُ‌ كُلِ‏‌ غَوَايَةٍ» (13): فـرمان بری از نـفس و پیـروی از هـوس های آن، شالوده هر رنـج و سـرچشمه هر گمراهی است». 

ايشان‌ همچنین‌ در‌ عبارتی دیگر، نظام و ملاک دین را مخالفت‌ با‌ هوای‌ نفس‌ و دوری‌ از‌ دنـیاطلبی تـعریف مـی کند و می فرماید: «نِظَامُ الدِّينِ مُخَالَفَةُ الْهَوَى‏ وَ التَّنَزُّهُ عـَنِ الدُّنـْيَا».(14)

با این توضیحات روشن می شود که آنچه می تواند تهدیدی‌ جدی برای خانواده ها شود، «هویت طلبی فردگرایانه افراطی» است که به تخریب همبستگی خانواده می انجامد. چون فردگرایی افراطی نوعی سرکشی فردی و اجـتماعی را به همراه دارد که اصلی ترین نتایج آن، بی توجهی به‌ تشکیل‌ خانواده و تربیت فرزند، بی توجهی به فرهنگ و اخلاق عمومی و در نهایت شکل گیری تعارضات بین نسلی است.

ترک فرزندآوری امری مخالف فطرت و غریزه

فرزندخواهی امری فطری است و هر گونه گریز از آن، انکار خواست های درونی اصیل و غریزی آدمی است. اگر این میل، غریزی و فطری نبود، انسان ها این اندازه برای داشتن آن خود را به آب و آتش نمی زدند و از هر وسیله ای برای برخورداری از آن نمی اندیشیدند. فقط کافی است کمی به پیرامون مان دقت کنیم تا ببینیم که زوج های نابارور، چه سختی ها و هزینه هایی را - راه هایی مانند عمل های جراحی پیچیده یا لقاح مصنوعی یا استفاده از رحم اجاره و... - برای فرزندآوری متحمل می شوند.(15) نوع بشر برای دستیابی به کدامین خواسته غیراصیل و غیرفطری خود حاضر است این اندازه از سختی و رنج را بر خود هموار کند؟

همین باور و میل غریزی است که موجب می شود حضور فرزندان در یک خانواده، انرژی و رضایتی را به آن تزریق کنند که با هیچ پدیده دیگر قابل مقایسه نیست. تحقیقات میدانی ثابت کرده اند حتی زنانی که خواهان فرزندان کمتری برای خود هستند نیز به مواهب داشتن فرزند واقف هستند و به حضور آنان به دید مثبت می نگرند. آنها اذعان می کنند که علی رغم سختی ها فرزند ثمره زندگی است و بدون آن زندگی بی معناست و داشتن فرزند باعث تلاش و معنابخشی به زندگی و امید به زندگی برای والدین می شود.(16)

در تحقیقی دیگر وقتی‌ از زوج های امریکایی درباره تمایل شان‌ به‌ فرزندآوری سؤال‌ شد‌، در کنار سختی هایی که برای فرزندپروری متحمل شده اند، تصریح کرده اند که تبادل محبت و صمیمیت، تجربه کـردن تـحرک و سـرگرمی ای‌‌ که‌ کودکان به زندگی می‌دهند و تجربه‌ فـرصت های‌ تـازه‌ رشد و یادگیری، ارزش‌ زندگی شان‌ را چند برابر کرده و فکر کردن به وجود‌ کسی که هنگام پیری شان، آنها را اداره کند، آنها را از احساس موفقیت‌ و خـلاقیت برخوردار می کند.(17)

در این تحقیقات ثابت شده که همسران برتر با‌ تفاهم‌ و علاقه مندی‌ متقابل به فرزندآوری، احساس استحکام و امنیت بیشتری از ازدواج خود کسب می کنند و حتی بعد از تولد فرزند، ناخشنودی کمتری از زندگی شان ابراز می کنند. شاید به این علت‌ است‌ که بهتر می توانند نیازهای‌ هـمسر‌ و فـرزند‌ خـود را‌ برآورده‌ سازند‌. این پژوهش ها در بخش های دیگر نشان می دهند که فـرزندآوری مـوجب‌ کـاهش‌ تعارضات بین زن و شوهر می شود‌ که احتمالا می توان آن را بدین گونه نیز تبیین کرد: درگیر‌ شدن پدر با‌ موقعیت‌ جدید(فرزند) مـی‌تواند آگـاهی های‌ وی‌ را از چالش های‌ مادر در کنار آمدن با نوزاد بالا ببرد، احساس غریبه بودن‌ او‌ را به هنگامی کـه نـوزاد توجه‌‌ به‌ همسر وی‌ را‌ می طلبد‌، کاهش دهد و اوقات بیشتری‌ را برای با هم بودن، دراخـتیار زن و شـوهر قرار دهد. ضمنا مشارکت مردان علاوه بر‌ تقویت‌ روابط زناشویی، باعث حل‌ شدن تـعارضات‌ مـیان‌ زن‌ و شوهر نیز‌ می شود‌.(18)

همه این دلایل و شواهد نشان می دهند که فرار از مسئولیت فرزندآوری و فرزندپذیری، حتی بدون ملاک های دینی و بدون توجه به نگاه متون دینی مثل آیات قرآن و روایات رهبران دینی نیز تا چه اندازه امر آسیب زا و خسران آوری است.

مقالات پیشنهادی:

فرزند آوری در آئینه آیات قرآن

فرزند آوری در آئینه روایات اسلامی

منابع:

1. قرآن کریم.
2. غرر الحكم و درر الكلم‏، تميمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، محقق/ مصحح: رجائى، سيد مهدى‏، دارالكتاب الإسلامي‏، قم، 1410هـ.ق، چاپ دوم.
3. المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، سیدمحمدحسین، ترجمه: موسوی، محمدباقر، دفتر انتشارات اسلامی وابسه به جامعه مدرسین، قم، 1374هـ.ش، چاپ پنجم.
4. پاسخ به پرسش های مذهبی، مکارم شیرازی، ناصر و سبحانی، جعفر، مدرسه امام علی بن أبی طالب(ع)، چاپ دوم، ص 383.
5. مقاله «بحوث علمیه فی تنقیح موضوعات الاحکام، التلقیح الصناعی بین العلم والشریعة»، الحسینی، سیدشهاب الدین، فصلناه علمی ترویجی فقه اهل البیت(علیهم السلام)، سال ششم، شماره 22، 1422هـ.ق.
6. مقاله «تحلیلی کلامی از عدم تنافی افزایش جمعیت با چالش فقر»، موسوی، سیدمرتضی، جعفری، محمد، ماهنامه علمی ترویجی معرفت، شماره 224، مرداد 1395هـ.ش، ص 85.
7. مقاله «بررسی و نقد اندیشه «فرزند کمتر، زندگی بهتر» در جامعه معاصر ایران با رویکرد اسلامی»، ملکوتی نیا، علی، نیکویی روزبهانی، زینب سادات، ماهنامه علمی ترویجی معرفت، اردیبهشت 1397هـ.ش، شماره 245.
8. مقاله «همسران برتر، فرزندآوری و نقش آن در استحکام جایگاه خانواده»، افروز، غلامعلی، خانبانی، مهدی، فصلنامه روان شناسی و دین، سال اول، پیش شماره اول، بهار 1386هـ.ش.
9. مقاله «فرزندآوری به مثابه مخاطره (مطالعه کیفی زمینه های کم فرزندی در شهر تبریز)»، آقایاری هیر، توکل، فرخی نگارستان، مینا، لطیفی مجره، سیده صدیقه، فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات راهبردی زنان، سال نوزدهم، شماره 73، پاییز 1395هـ.ش.
10. مقاله «تحلیل رابطه سرمایه اجتماعی و سبک زندگی با گرایش به فرزندآوری (مورد مطالعه: دانشجویان دانشگاه شهید مدنی آذربایجان)، رسول زاده اقدم، صمد، افشار، سیمین، عدلی پور، صمد، میرمحمدتبار، سیداحمد، فصلنامه علمی پژوهشی راهبرد اجتماعی فرهنگی، پاییز 1395هـ.ش، شماره دوم، ص 131.
11. مقاله «تجربه زیسته زنان از فرزندآوری: مطالعه زنان متاهل و شاغل با تحصیلات دانشگاهی شهر اصفهان»، حاجیان، بهجت، مکتوبیان، مریم، فصلنامه جمعیت، سال 22، شماره 91 و 92، بهار و تابستان 1394هـ.ش.

پی نوشت ها