بسم الله الرّحمن الرّحیم

وصلّی الله علی محمّد و آله الطّاهرین و لعنه الله علی اعدایهم اجمعین

درسنامه مزاج شناسی- مقاله نخست

مفاهیم بنیادین مزاج شناسی

مقدمه

کلمه مزاج برای ما نام آشنایی است. افرادی که زود عصبانی می شوند را تند یا آتشین مزاج و افراد دیر جوش و کم حرف و غیر فعال را سرد مزاج می نامند. حقیقتا معنی مزاج چیست؟ چگونه می توانیم مزاج خود یا به تعبیری درست تر طبیعت بدن خود را بشناسیم؟

اختلاف طبایع افراد همیشه معمولا مورد کنجکاوی و سؤال بوده است. در یک روز پائیزی به مردمی که در خیابان درحال حرکتند دقت کنید؛ عدّه ای با پالتو و شال و کلاه، تعدادی با یک ژاکت معمولی و تعدادی فقط با یک پیراهن بیرون آمده اند، این ها چه تفاوتی دارند؟ عدّه ای خیلی زود چاق می شوند و عده ای با وجود پرخوری، همچنان اندام متناسبی دارند؛ بعضی خوابی سبک و طولانی دارند و برخی، خوابی سنگین و طولانی؛ بعضی ها خیلی تند و تیز هستند و بلند و سریع تکلم می کنند در حالی که عدّه ای خیلی آرام و منقطع و با تأنی حرف می زنند؛ برخی افراد با خوردن یک خیار دل درد می گیرند و به قول معروف سردیشان می شود در حالی که بعضی ها با خوردن مقدار زیادی خیار هم هیچ واکنشی نشان نمی دهند.

نکته مهم این است که معاینات بالینی و بررسی های آزمایشگاهی این افراد، معمولا طبیعی است؛ پس اختلاف این افراد در کجاست؟

از این دست نکات که طبّ جدید توان پاسخگویی به آنها را ندارد در زندگی ما بسیار دیده می شوند. مثلا چرا کلّه پزی ها و هلیم فروشی ها در زمستان پررونقند و در فصول گرم، مشتری زیادی ندارند؟ اگر شما یک پزشک درجه یک در طبّ جدید باشید و با تمام وجود، مخالف طبّ سنّتی، باز هم آبدوغ خیار را در تابستان ها نوش جان می کنید و در زمستان ها سراغش را هم نمی گیرید. به راستی چرا؟ اگر قرار به این است که قضاوت در مورد غذاها بر اساس پروتئین و چربی و کربوهیدرات و ریزمغذی های آنها انجام شود، چه فرقی می کند که آبدوغ خیار در تابستان مصرف شود یا زمستان؟

جواب این سؤالها را باید در طب سنتی و در بحث طبایع یا مزاج ها جستجو کرد. خلاصه این جواب ها این است که طبیعت ما انسان ها با هم تفاوت دارد و اگر بخواهیم سبک زندگی سالم و روش دستیابی به سلامت واقعی را تجربه نماییم، باید به جسم و روان آدمی از دیدگاه طب اخلاطی یا طب مزاج محور نگاه کنیم.

زندگی انسانی، پرواز با بال قواعد و نظام دقیق طراحی شده توسط حضرت باری تعالی است که سختی و خشونت در آن راه ندارد، ناکامی و ناکارآمدی در آن رسوخ نمی کند، همه چیز، هم گام، هم زبان، همراه، هم آوا و هم سوی حرکت بشر می شود و مسیر تکامل را به روی انسان باز می کند.

از جمله قانونمندی های حاکم بر نظام هستی، طراحی خلقت بر اساس مزاج هاست. خداوند تبارک و تعالی، آسمان ها و زمین و مخلوقات مابین آن ها(سیارات، کائنات، نباتات، حیوانات، جن و انس و ...)، پندارها، گفتارها، رفتارها و ... و مجموعه پدیده های اخلاقی را دارای مزاج و سرشت آفریده است.

علم مزاج شناسی نگاهی جامع به نظام هستی دارد و فهم آن، زندگی را زیبا و سازگار با طبیعت می سازد و در پرتوی این سازگاری، سلامت و آرامش حاصل می شود.

عنصر( ركن، اسطقسّ)

بنابر نظر طبّ سنّتي ايران كه مورد تأييد طبّ اسلامي و تقريبا تمامي مكاتب طبّي قديم مي باشد؛ تمام هستي از تركيب 4 عنصر(ركن، اسطقسّ) به نام خاك، آب، هوا(باد) و آتش تشكيل شده است. عناصر، اجسامي هستند ساده و غير قابل تجزيه به جزءهاي كوچكتر كه همه هستي از تركيب آنها به وجود آمده است. 

قوا یا کیفیات اوّليه عناصر

عناصر و هرچه كه از تركيب آنها حاصل مي شود؛ داراي 4 (و در واقع، دو زوج)  كيفيت يا قوّه هستند: حرارت و برودت(گرمي و سردي) و رطوبت و يبوست(تري و خشكي).

عناصر(ارکان، اسطقسّات) اربعه

تذكّر مهم: مفهوم عنصري خاك، آب، هوا و آتش، با آن چه كه در زندگي عادّي از آنها مي شناسيم؛ متفاوت است. در واقع، خاك، آب، هوا و آتشي كه ما مي بينيم، از تظاهرات و جلوه هاي خاك، آب، هوا و آتش عنصري هستند وگرنه مثلا در خاك يا زمين، تركيبي از عناصر خاكي، آبي، هوايي و آتشي موجود است. انتقادی که معمولا از سوی مخالفین مطرح می شود که «عنصر غیرقابل تجزیه است ولی آب و باد و خاک و آتش مرکّب و غیربسیط هستند» ناشی از عدم درک صحیح از تعریف عنصر و فرق نگذاشتن بین آب و آتش و باد و خاک مرکّب این دنیایی با آب و آتش و باد و خاک عنصری است.

1-  خاك: سنگين مطلق است و در مركز ساير عناصر قرار مي گيرد و ديگر عناصر به سوي او حركت مي كنند(قانون جاذبه). ثابت و ساكن است و پايداري ديگر عناصر به اوست. در موجودات، باعث به هم پيوستگي، پايداري و حفظ شكل است. طبع آن سرد و خشك است.

2-  آب: سنگين نسبي است و اطراف خاك را فرا مي گيرد. هر شكلي را به آساني مي پذيرد و به آساني نيز از دست مي دهد. به ديگر عناصر قابليت شكل گيري مي دهد. در موجودات، باعث نرمي، همواري و شكل پذيري مي شود. طبع آن سرد و تر است.

نكته: اجسام مرطوب، زود مي گيرند و زود هم از دست مي دهند ولي اجسام خشك، دير مي پذيرند و دير از دست مي دهند. اگر خشك و تر به هم بياميزند؛ خشك از تر، نرمي و آسان شكل گرفتن را مي گيرد و تر از خشك، قوام و حفظ هيأت را.

3-  هوا: سبك نسبي است و اطراف آب را گرفته است. با عناصر ديگر مي آميزد و باعث تخلخل و سبكي و گشادگي آنها مي شود. در موجودات، نرمي، سبكي و سهولت بلند شدن را سبب مي شود. از آب فرمانبردارتر است. طبع آن گرم و تر است.

4-  آتش: سبك مطلق است و بالاتر از ساير عناصر قـرار مي گيرد. باعث مي شود هوا به دو عنصر سرد نفوذ كند؛ سردي آنها را بشكند و آنها را از عنصر به مزاج تبديل كند. در موجودات، پختن، نرم كردن و آميختن را باعث مي شود. طبع آن گرم و خشك است.

نكته: در موجودات زنده، آب و خاك كه سنگين ترند؛ بيشتر در پيدايش اندامها و حفظ ثبات آنها دخيلند امّا آتش و هوا اوّلا در پيدايش ارواح و روانها دخيلند و درثاني، حركت و جنبش( هم در ارواح و هم در اندامها) را سبب مي شوند.

قوای اولیه 4 عنصر تشکیل دهنده جهان مادی (و از جمله بدن انسان)

نحوه اثر عناصر بر هم

در برخورد اركان با يكديگر، اگر يك ركن بر ديگري اثر كند و به طور كامل بر آن غلبه نمايد و آن را جزيي از خود نمايد؛ به اين صورت غالب جديد، كائن و به پديد آمدن آن كون مي گويند. به ركني كه مغلوب شده است نيز فاسد و به اين رخداد، فساد اطلاق مي شود. امّا اگر اركان، توانايي غلبه بر يكديگر را نداشته و طبيعت ميانه اي را به وجود آورند، به اين عمل، استحاله گفته مي شود. كيفيّت جديد حاصل شده؛ طبع يا مزاج ناميده مي شود. مزاج یا طبع را نباید با خلط یا رکن اشتباه کنید، مزاج، جسم نیست؛ بلکه کیفیت( گرمی، سردی، خشکی، و تری) است.

مزاج یا طبع

چنان كه گفته شد؛ مزاج، كيفيتي است كه از واكنش متقابل دو يا چند عنصر حاصل مي شود؛ به عبارت ديگر، از واكنش متقابل اجزاي ريز موادّ متضادّ با يكديگر، كيفيت همگوني حاصل مي شود كه به آن مزاج مي گوييم. براي مثال اگر آب و خاك با نسبتي مساوي به هم بياميزند؛ مادّه حاصله مزاج سردي خواهد داشت امّا از نظر تري و خشكي به تعادل نزديك است. چون تمام خلقت از اين 4 ركن آفريده شده است؛ تمام حقايق مادّي و معنوي داراي مزاج خواهند بود.

هرچیزی مزاجی دارد

درآمد

استمرار بهره مندی انسان ها از پرتو انرژی ماه و خورشید (نیّرین) مزاجی را پدید می آورد که آن را مزاج فصل و مزاج موقعیت جغرافیایی می نامند و انسان ها باید آداب تغذیه و زندگی خود را با آن هماهنگ نمایند. علاوه بر پرتو نیّرین، سیارات دیگری نیز هستند که دَوَران و چرخش آن ها متفاوت است (چرخشی کمتر از یک سال تا گردشی بیش از سی سال)، از این جهت گاهی پرتو ستاره و یا سیاره ای با سیاره دیگر تلاقی کرده و هم زمان می شود. این هم زمانی موجب تابش عنصری جدید می گردد که می تواند تغییراتی مثبت و یا منفی در کیفیت مزاج مخلوقات کره زمین اعم از حیوانات و انسانها و گیاهان پدید آورد که برآیند اثر مثبت و منفی این سیارات در ساعتی خاص بر کره زمین را ساعت سعد و یا ساعت نحس می نامند. 

از دیدگاه مزاج شناسی، پرتو سیارات و کائنات می تواند در فیزیک عناصر و اشیاء اثر بگذارد و ماهیت آن ها را دگرگون سازد؛ از این رو تشخیص مزاج زمان و مکان را برای انجام افعال گوناگون ضروری می پندارند. زمان شناسی(کورنولوژی) علمی است که ضرورت توجه به این پرتو ها را توصیف می نماید. شادابی افراد در فصل بهار و پر انرژی شدن افراد در ایام سیزده و چهاردهم ماه قمری، ناشی از این پرتو است، که افزایش آن گاهی موجب بروز رفتارهای ناهنجار مانند دعواها، تصادفات، خودکشی ها و جرایم جنون آمیز می گردد.

مزاج زمانهای شبانه روز

در مجموع، شب نسبت به روز سردتر و مرطوب تر است.

 صبح: مزاج گرم وتر- بهاری.

ظهر: گرم وخشک- تابستانی.

عصر: سرد وخشک- پاییزی.

شب: سرد وتر – زمستانی.

مزاج فصلها

بهار، گرم و تر؛ تابستان، گرم و خشك؛ پاييز، سرد و خشك و زمستان، سرد و تر است.

 تذكر: فصل طبي به لحاظ زماني، كاملا منطبق بر فصل نجومي نيست. مثلا در بیساری از مناطق کشور ما، عملا از نیمه اسفندماه، بهار طبّی شروع می شود.

مزاج فصلهاي مختلف

مزاج مكانها

مكانهاي مختلف، تاثيرات متفاوتي در مزاج افراد مي گذارند. این تفاوت ها تحت تاثیر عوامل مختلفی مانند میزان و نحوه بهره از آفتاب و ماه، نوع خاک و گیاهان و حیواناتی که غذای مردم را تشکیل می دهند، نوع آب و هوا و ... ایجاد می شوند. توجه به حالات مردم نواحي مختلف، تفاوت مزاج مكانها را آشكار مي سازد؛ براي مثال مردم اروپّا بيشتر اهل قانون، سياست و اقتصاد هستند(مزاج سردتر) و مردم آسيا( به ويژه خاورميانه) تا حدّي قانون گريز و اهل شعر و عشق و عرفان(طبع گرمتر).

مناطق کوهستانی: معمولا سرد وخشک هستند.

مناطق بیابانی: معمولا گرم و خشک هستند.

مناطق کنار دریا: معمولا سرد وتر هستند.

اگر كوه در جنوب منطقه باشد، معمولا مزاج منطقه را سرد و اگر كوه در شمال باشد، مزاج منطقه را گرم می کند. هرگاه دريا در جنوب باشد، مزاج ناحيه گرم و اگر دريا در شمال باشد مزاج آن سرد می شود.

اقاليم سبعه

حكما هر نيمكره(شمالی و جنوبی) زمین را با تقسيم بندي حدود 13 درجه، به هفت اقليم تقسيم بندي مي كردند و آنها را اقاليم سبعه مي ناميدند. اقليم اول در اطراف استوا است كه حرارت و رطوبت در حداكثر خود است. هرچه از اقليم اول دور مي شويم از حرارت كاسته مي شود. اقليم 4 در وسط اقاليم گرم و سرد قرار دارد و مزاجی معتدل دارد که این اعتدال برای توسعه و رشد قوای ذهنی و روانی ضروری می باشد. نوابغ و حکمای بزرگ معمولاً در اقلیم چهار پرورش یافته اند و می یابند. اقليم هفت كه همان قطب است سرد و خشک مي باشد.

مزاج گياهان

در گیاهان وجود عناصر چهار گانه و مزاج های حاصل از آنها به وضوح قابل درک است:

- گیاهانی که خوردن آنها تنها موجب ایجاد گرمی در بدن می شود معمولا طبعی گرم و تر دارند.

- گیاهانی که خوردن و حتی لمس آنها موجب گرمی و تشنگی فوری شده، یا با تکرار مصرف آنها در بدن ایجاد خارش وسوزش می شود، مزاج گرم وخشک دارند.

- گیاهانی که موجب دفع حرارت بدن شده، تشنگی را فرو می نشانند و تکرار مصرف آن ها باعث کاهش انرژی می گردد سرد و تر هستند.

- گیاهانی که از گرمی بدن می کاهند اما تشنگی را برطرف نمی کنند و با تکرار مصرف آنها در بدن ایجاد خشکی و لاغری می شود، سرد و خشک هستند.

مزاج تک تک گیاهان به تفکیک و با جزئیات در بحث مفردات دارویی طبّ سنّتی، ذکر می شود. براي مثال، گردو و خرما، گرم و خشك؛ گلابي و خربزه، گرم و تر؛ گوجه سبز و انار ترش، سرد و خشك؛ و هندوانه و خيار، سرد و ترند.

تفاوت طعم، عطر، تندي و ... گياهان مختلف در مناطق گوناگون و با روشهاي نگهداري متفاوت نيز به همين دليل است.

مزاج حيوانات

تفاوت در رفتار حیوانات و حتّی تفاوت در آثار تغذیه ای شیر و گوشت آنها ناشی از اختلاف مزاجشان است. معمولا در حیوانات، یکی از ارکان، غلبه واضحی دارد و لذا حیوان، تک رفتار است مثلا درنده هیچ گاه نمی تواند خوی درندگی اش را کنار بگذارد و از سر مسالمت با چهارپایان درآید و این، بر خلاف انسان است که به دلیل تنوع مزاجی اش می تواند انواع رفتارها را بروز دهد.

مثلاً گرگ، مزاجی گرم وخشک دارد و عنصر آتش در آن برتری دارد؛ سگ از سودا آفریده شده و عنصر خاکی در آن برتری دارد؛ شیر که حیوان شجاع و درنده ای است از خون غالب آفریده شده است و اگر چنین نباشد که اصلا شیر نیست و نمی تواند تمام خصوصیات یک شیر را داشته باشد؛ مورچه از جنس سودا، زنبور از جنس صفرا و الاغ از جنس بلغم است.

گوشت شتر، گرم و خشك؛ گوشت گاو، سرد و خشك؛ گوشت گوسفند، گرم و تر و گوشت ماهي، سرد و تر است.

مزاج جمادات

اشیاء، مواد و مصالح معدنی نیز دارای چنین ویژگی هایی هستند. مثلا گچ، دارای مزاج سرد و تر است؛ از این جهت، کسانی که در مناطق مرطوب زندگی می کنند نباید برای پوشش جداره داخلی محل سکونت خود از گچ استفاده کنند چون این ماده معدنی موجب جلب رطوبت بیشتر شده ساکنان را مستعد بیماری های سرد مانند روماتیسم و پا درد می کند. در این موقعیت های جغرافیایی باید از پوشش چوبی استفاده نمود.

طبع سرد گچ به راحتی قابل تشخیص است. شما اگر مدتی نسبتا طولانی به یک دیوار گچی تکیه دهید(به ویژه اگر خودتان هم طبع سردی داشته باشید)؛ دچار رخوت، خواب آلودگی و دردهای استخوانی خواهید شد.

بر خلاف گچ، طبع كاهگل گرم است و دیدن و تماس و بوییدنش ایجاد نشاط و شادابی می کند. قدیمی ترها یادشان هست که وقتی دم دمای غروب، مادربزرگ ها بر روی دیوارهای کاهگلی خانه هایشان آب می پاشیدند، چه بوی خوشی برمی خاست و چه فرح و نشاطی در انسان ایجاد می شد.

مزاج غذاها

غذاي انسان منحصر در خوردني ها و نوشيدني ها نيست:

الف: غذاهاي ديداري: هر منظره ای که می بینیم دارای طبعی است و اثری متفاوت بر روی انسان می گذارد. دیدن بعضی صحنه ها انسان را دچار گرما و هیجان و شور می کند و بعضی صحنه ها، سردی و افسردگی و پژمردگی را به دنبال دارند.

ازجمله این موارد، تاثیرات واضح و شناخته شده رنگ هاست.

آبي و سبز، رنگهاي متعادل( با گرايش بيشتر سبز به گرما و گرایش بیشتر آبی به سمت سرما)؛ زرد و قرمز، رنگهاي گرم؛ و سفيد و سياه، رنگهاي سرد هستند.

مثلا رنگ قرمز، طبعی گرم و مرطوب دارد و جالب اینجاست که خوردن بسیاری از گیاهان قرمز رنگ(عنّاب، انار، زرشک، زعفران و ...) در پاکی خون اثرگذار بوده و باعث ساخته شدن خون جدید می شود.(خون در اخلاط انسانی معادل هوا در ارکان است و طبعی گرم و تر دارد.) نکته جالب تر این که حتّی دیدن رنگ های قرمز هم در خونسازی موثر است.

مبحث رنگ شناسی در علوم جدید نیز پذیرفته شده در تدابیر درمانی مورد استفاده قرار می گیرد.

ب: غذاهاي شنيداري: تمام اصواتی که انسان می شنود، دارای اثر بر روی مزاج او هستند. شنیدن تنها چند کلمه عاشقانه وجود انسان را مملو از گرما می کند و شنیدن جملات حاکی از تنفّر، او را سرد و کسل می کند. مجموعه كلمات محبّت آميز و اميدآفرين، انسان را گرم مي كنند و فحش ها و ناسزاها، او را به سردي مي كشانند.

ج: غذاهاي استشمامي: بوهاي لطيف، سوزاننده، شيرين و اكثر بوهاي خوش، طبع گرمي دارند امّا بوي عفونت، نا، كپك، ترشا و برخي از بوهاي خوش( مثل بوي كافور) طبع سردي دارند. به همین نسبت هم این بوها روی انسان و بیماری های او تاثیرگزارند. مثلا کسی که در یک روز گرم تابستانی در یک واگن شلوغ مترو درحال عرق ریختن است، با استشمام بوی تند عطر یک همشهری دچار کلافگی می شود امّا همین بو در یک روز سرد زمستانی موجب آرامش و نشاط است. یکی از راه های مهم درمان افسردگی(که ناشی از سردی است) توصیه به بیمار برای استعمال بوهای خوش و گرم است.

د: غذاهاي رفتاري: رفتارها ناشی از پندار انسانند، وهر پنداری نشأت گرفته از گرمی و یا سردی روان است. معمولا انسان گرم مزاج دارای پنداری مثبت و اندیشه های کارساز و روحی مقاوم و پابرجاست و انسان سرد مزاج دارای پنداری منفی و روحیه ای ضعیف و مأیوس است که موجبات تزلزل در کار و تلاش را فراهم می نماید.

کبر، حسد، حرص و آز و کینه و بخل، جلوه هایی از پندارهای سرد؛ و تواضع، مهر، بخشش، سخاوت و همنوع دوستی جلوه هایی از پندار گرم هستند. جالب اینجاست که مثلا بخل و ترس كه رفتارهاي سرد هستند، معمولا با هم و در یک انسان ديده مي شوند و شجاعت و سخاوت، با هم.

هـ: غذاهاي لمسي: پشم، با تماس با پوست انسان، طبع او را گرم مي كند و پنبه، خنك. شب ادراری یک بیماری ناشی از سردی کمر است، بسیاری از کودکان اگر شبها روی تشک پشمی بخوابند کمتر دچار این مشکل می شوند درحالی که اگر روی تشک پنبه ای بخوابند، مشکلشان تشدید می شود.

سایر چیزهایی که با بدن ما در تماسند هم دارای مزاج خاص خود هستند و با بدن ما تعامل می کنند. تعامل یک لباس نخی طبیعی با بدن ما، یک تعامل سازنده است اما الیاف مصنوعی، هیچ گاه از سر سازگاری با بدن ما درنخواهند آمد و زمینه را برای خیلی از بیماری ها فراهم می کنند.

و: خوردني ها و نوشيدني ها: مزه هاي گرم، به ترتيب(از قوی به ضعیف) عبارتند از تندي، تلخي، شوري و شيريني كه اين مزه آخر به تعادل بسيار نزديك است. تـرتيب مزه هاي سرد نيز گس، قابض، ترش و بي مزه است. چربي مزه اي متعادل است.

شیرین : گرم و تر.

تلخی، شوری و تندی: گرم وخشک.

ترشی: سرد وخشک.

بی مزه و گس: سرد و تر.

تذکّر بسیار مهم

خواصی که برای عناصر چهارگانه و مزاج های حاصله از ترکیب آنها ذکر شد؛  در حالت طبيعي مورد انتظارند امّا در صورت غلبه ركن پنجم يعني ركن يا عنصر معنوي بر آنها، هر رفتار خرق عادتي ممكن است مشاهده شود.( شفاي بيمار با خوردن تربت حضرت سيدالشّهداء عليه السّلام، آثار درماني آب نيسان، بَرد و سلام شدن آتش بر حضرت ابراهيم عليه السّلام، ...)

این مفهوم از اختصاصات طبّ اسلامی نسبت به طبّ سنّتی است که مفاهیم مزاج شناسی را بسیار وسیع و گسترده و قضاوت در مورد آنها را دقیق و موشکافانه می سازد.

برای مثال، یک بحث برجسته در طبّ اسلامی، مفهوم غذای حلال و طیّب، در برابر غذای حرام و شبهه ناک و خبیث است که تمام مفاهیم تغذیه ای را تحت تاثیر خود قرار می دهد و انواع تغییرات و تفاوت های مزاجی را در افراد باعث می شود.

 درواقع، از دیدگاه طب اسلامی، مزاج، بر آیند اثر مجموعه عناصر و ارکان مادی و معنوی در یک موجود است. برای مثال طبع غذایی که توسط یک انسان صالح و با مواد اولیه طیب و حلال تولید می شود و خلطی که از آن در بدن به وجود می آید، در شرایطی کاملا مساوی، با طبع و خلط حاصله از غذایی که توسط یک شخص ناصالح و از مواد اولیه غیر طیب و غیرحلال تولید می شود، حتما و حتما متفاوت است.

به جهت گستردگی این بحث، تنها به این تذکر بسنده می کنیم امّا تاکید می کنیم که طبابت صحیح و مؤثر، بدون احاطه بر این مفاهیم، ابتر خواهد ماند و لذاست که نیاز واقعی بشر، حکمت است نه طب.

***********************************************************

در نگارش این مقاله کمک گرفته ام از:

1- قانون ابن سینا.

2- سلامتی و مکاتب مختلف پزشکی؛ دکتر محسن ناصری.

3- یادداشت ها و جزوات دوره آموزشی موسّسه تحقیقات حجامت ایران.

4- TIM.IR

5- HAKIMABBAS.IR 

6- TABIB-KHORASAN.IR

7- RAVAZADEH.COM

8- برخی مصاحبه ها و تالیفات دکتر انوشیروانی، دکتر افراسیابیان و دکتر کردافشار.

9- سخنرانی های مزاج شناسی استاد خیراندیش.

10- تغذیه در طب ایرانی،اسلامی؛ دکتر غلامرضا کردافشاری؛ انتشارات نسل نیکان، چاپ سی و دوّم.

11- tandorostan.org