بسم اللّه الرّحمن الرّحیم
و صلّی الله علی محمّد و آله الطّاهرین و لعنه الله علی اعدایهم اجمعین
دلایل لزوم احیای طب سنتی ایران
دکتر محسن ناصری؛
دانشیار فارماكولوژي دانشگاه علوم پزشكي شاهد
نقش اقتصادی
پس از عزم ملي در چين براي بازگشت به طب سنتي خود در سال 1949 و تشكيل آكادمي طب سنتي چين در سال 1951 و انكار تبليغات گسترده غربي ها برعليه اين مكتب، هم اكنون طب سنتي چين 40 درصد خدمات بهداشتي درماني را در اين كشور برعهده دارد. در چين 30 دانشگاه طب سنتي و 170 مركز تحقيقات طب سنتي وجود دارد. سيستم خدمات بهداشتي درماني سنتي چين شامل 525000 پزشك، 83000 داروساز، 2500 بیمارستان و 3500 تخت است.(1)
در ویتنام طب سنتي از سال 1955 توسط دولت به رسميت شناخته شد و اكنون اين سيستم داراي 25500 پزشك، 49 بيمارستان و 3 مؤسسه تحقيقاتي است. در اوگاندا، هند و اتيوپي نقش طب سنتي در خدمات بهداشتي اوليه به ترتيب 60،70 و 90 درصد است. در مالزي 500 ميليون دلار هزينه صرف طب سنتي و مكمل می گردد، در حالی که هزینه های طب جدید 300 میلیون دلار تخمین زده می شود.(2)
در بيش تر كشورهاي توسعه يافته نيز طب سنتي و مكمل توسط تعداد فراواني از افراد اين جوامع پذيرفته شده است؛ به طوري كه 48 درصد مردم استراليا، 70 درصد جمعيت كانادا، 42 درصد مردم آمريكا، 38 درصد بلژيكي ها و 75 درصد مردم فرانسه، حداقل يك مرتبه در سال از خدمات طب مكمل بهره مي برند.(3)
بودجه هاي اختصاص يافته براي طب سنتي و طب مكمل نيز قابل ملاحظه است، به اين توضيح در ميليارد دلار، دراستراليا 80 ميليون دلار، در كانادا 2/4 ميليارد دلار،در انگلیس 2/3 میلیارد دلار (4)و در آمریکا 21/2دلار (5) در سال صرف خدمات طب مكمل مي شود .
در آمريكا مصرف داروهاي گياهي در سال 1996 برابر 3/24 ميليارد دلار(6) و در سال 1998 مصرف مكمل هاي غذايي به تنهايي حدود 5 ميليارد دلار بوده است.(7) همچنين در سال 2000 مصرف فراورده هاي گياهي و مكمل هاي غذايي در آمريكا به 17 ميليارد دلار بالغ شده است.(8) در جهان در سال 2000 فروش داروهاي گياهي به 60 ميليارد دلار رسيده است. تعداد مراجعين به طب مكمل در آمريكا از سال 1990 تا سال 1997 از 427 به 629 ميليون رسيده ، درحالي كه تعداد مراجعه به پزشكان عمومي در سال1997 به 386 ميليون بوده است.(9)
در آلمان از حدود 8 ميليارد دلار هزينه دارو، حدود 2/8 ميليارد دلار به داروهاي گياهي اختصاص دارد . (10)
پوشش بيمه اي هزينه درمان و دارو خدمات طب سنتي و مكمل در ژاپن، چين، كره و ويتنام به صورت كامل است و در كشورهاي آلمان، استراليا، نروژ، انگلستان، كانادا و آمريكا قسمتي از هزينه ها توسط سازمان ها ي بيمه گر پرداخت مي شود.
در ايران، آمار دقيق ميزان استفاده از طب سنتي و مكاتب مختلف طب مكمل مشخص نيست، ولي مطالعه اي كه در سال1379 در شهر اصفهان انجام شده نشان داد كه در طي 5 سال گذشته 62/5 درصد از افراد حداقل يك بار از روش هاي طب جايگزين استفاده كرده اند و استفاده از گياهان دارويي، دعا درمانی، حجامت و طب سوزنی با 76/6، 10/1، 9/5 و 5/5 درصد به ترتیب بيش تر از روش هاي ديگر مورد توجه بوده است.(11)
در ايران فروش داروهاي گياهي در سال 1376 حدود 7 میلیارد ریال بوده که در سال 1380 به 37 میلیارد ریال رسیده است و در سال 81 به حدود 80 میلیارد ریال رسيده است. (12)
دكتر عبدالله بهرامي رئيس وقت دانشگاه علوم پزشكي مشهد ضمن اعلام لزوم تاسيس دانشكده طب سنتي در ايران، در رابطه با چشم انداز توسعه طب سنتي و مكمل چنين فرمودهاند:«با توجه به اینکه بيش از 50 درصد مراجعه به پزشكان نياز به دارو ندارد، اگر از روش هاي درماني ديگر استفاده كنيم مصرف داروهاي شيميايي كاهش يافته مي توانيم با صدور دارو به خارج، كشور را در مسير پرسودي قرار دهيم و از اين طريق وابستگي خود را نيز كم كنيم، زيرا داروهاي شيميايي هر روز جديدتر و قطعا گران تر مي شوند… در حالي كه كشور ما خاستگاه طب سنتي است و انواع گونه هاي گياهي با خواص دارويي فراوان و تنوع و كيفيت بالا، سرمايه هاي با ارزش ما محسوب می شوند.»(13)
دکتر علی اکبر ولایتی در رابطه با ضرورت تدوین و تدریس دروس مرتبط با طب سنتی در دانشکده های پزشکی اینچنین معتقدند: « ضروری است عده ای از فارغ التحصیلان علاقمند در رشته های پزشکی عمومی و داروسازی عمومی با گذراندن دوره های تخصصی طب سنتی، رشته های تخصصی را در این زمینه پایه گذاری کنند .... در صورت تحقق این امر و تسلط به این شاخه از طب، پزشکان می توانند، با تجویز داروهای خاص در زمینه طب سنتی و داروسازان مسلط در این رشته با ارایه داروهای مربوط به طب سنتی به مردم با بهره گیری از شیوه های علمی و صحیح به بیماران کمک کنند.»(14)
دسترسی آسان و ارزان تر بودن
در طب سنتی ایران داروها تنوع بسیار زیاد داشته، معمولا برای یک بیماری، داروهای متعددی وجود دارد: «ما خلق ا... من داء الا خلق له سبعین دواء»، و این منشأ در رحمت الهی دارد تا بندگان برای دسترسی به دارو که یک نیاز اصیل است به سختی و زحمت نیفتند؛ «و آتاکم من کل ما سألتموه» و اگر یک دارو در سرزمینی يافت نشد ويا مريض از دارويي كراهت داشت بتواند از داروي در دسترس ديگر با كم ترين هزينه بهره گيرد، وهمچنين اگر طبيعت مريض به دارويي عادت نمود وتأثيردارو از دست رفت بتوان از داروي ديگري بهره برد.(15)
داروها غالباً مواد در دسترس - شامل مواد گياهي، معدني و حيواني - در محيط اطراف محل زندگي هستند و معمولاً نسبت به داروهاي شيميايي قيمت كم تري دارند كه از اين ميان مي توان به مواردي مانند سيب، انگور، سركه، ماش، نخود، نارنج، ليمو، گندم ، جو، بابونه، گشنيز، سياه دانه، كنجد، زيتون، حنا، سدر، زيره، دارچين، زنجبيل، زعفران، زردچوبه، خاكشير، زالو، پيه بز، دنبه گوسفند، بعضي از اقسام خا ك ها، عسل، آويشن، آلو، اسفناج، گردو، بادام، تره، مرزه، ريحان، انار، مورد، بالنگ، آلبالو، زغال اخته، كاهو، چغندر، برگ و پوست بيد، بارهنگ، بلوط، مازو و تخم كتان اشاره كرد.
همچنين استفاده از فرآورده هاي ساده خانگي مانند عرقيات، مرباها، رب ها، سكنجبين ها، شربت ها، لواش كها، ترشي ها و آش هاي طبي در اين زمينه جالب توجه هستند. داروهاي مزبور معمولا با پرداخت هزينه اي نسبتاً جزئ ي در همان منطقه قابل دسترسي است و با هزينه سرسام آور داروهاي شيميايي قابل مقايسه نيست .
تکیه بر جنبه های اخلاقی
طب سنتي ايران به طور كلي ريشه در دارالحكمه ها و حوزه هاي علميه دارد و به عنوان وسيله اي براي ارتزاق كم تر مطرح بوده است . بسياري از علما و انديشمندان همراه با تحصيل علوم مختلف، علم نافع طب را نيز طبق فرمايش رسول اكرم (ص) كه «خیرکم انفعکم للناس» براي حفظ سلامتي خود و مردم مي آموختند و در انتشار آن به طالبان علم مي كوشيدند و ثواب معنوي آن را توشه راه آخرت مي دانستند .
آن سرفرازان و فرزانگان دنياي دانش و تقوا، كتمان علم را گناهي غيرقابل بخشش مي دانستند و انتقال دانش به مردم را واجب به حساب مي آوردند. بهاءالدوله رازي طرشتي(16) كه پوينده راه رازي بزرگ در قرن دهم است در علت تأليف كتاب ارزشمند «خلاصه التجارب» به زبان پارسي چنين توضيح مي دهد كه بنا به فرموده پيامبر اكرم (ص) « من كتم علما نافعا الجمه الله تعالي يوم القيامه بلجام من النار» براي انتشار دانش نافع و عدم كتمان آن تصميم به تأليف اين كتاب ارزشمند مي گيرد.(17)
اين مشعل داران علم و اخلاق بشري به دانشمندان پيش از خود احترام فراوان قائل بودند، و گرچه در بسياري مواقع نظرهاي علمي اساتيد قبل از خود را به نقد مي كشيدند، ولي در آثار خود منبع و مرجع سخنان خود را به منظور بزرگداشت اساتيد فن بيان مي داشتند.
شيخ الرئيس عقايد و روش هاي درماني پيشينيانش را توأم با نظر و برداشت هاي شخصي به گونه اي روشن نگاشته و هرگونه دستور يا نسخه مفيدي را كه از پزشكان مقدم به دست آورده به نام آنان در كتاب خود درج كرده است. به همين جهت كتاب قانون بي اندازه مورد توجه و اعتماد اهل فن قرار گرفت، به طوري كه در مقايسه آن با كتب پزشكي و آثاري كه بعد از ابن سينا نگارش يافت همه بر تفوق و برتري اين اثر ارزنده اعتراف كرده و در درمان بيماري ها ي سخت، ر أي و دستورات اين پزشك عالي مقام را دليل و راهنماي عمليات خود قرار داده اند .(18)
متاسفانه اكثر شاگردان غربي اين مكتب بزرگ، احترام اساتيد خود را نگاه نداشتند و ضمن استفاده هاي فراوان بدون ذكر منابع (19)اين مكتب طبي را به سخره گرفتند و اعمالي را كه شايسته حيطه علم و دانش نبود انجام دادند و گستاخي را به آن جا رساندند كه پاراسلسس در روز افتتاح كرسي استادي خود برابر دانشجويان پزشكي قانون ابن سينا را به آتش كشيد.(20)
حكما و اطباي مسلمان نه در پي به ثبت رساندن(Patent) و انحصار و نه به دنبال پنهان ساختن آن به منظور به دست آوردن ثمن بخس و دستيابي به تجملات آنچناني دنيوي بودند، بلكه به بيماران نيازمند نيز كمك مي كردند.
دكتر گودرزي داماد مرحوم دكتر احمديه از اساتيد معاصر و برجسته باليني طب سنتي ايران مي فرمايد: « روزي از استاد پرسيدم گران ترين حق العلاجي كه تاكنون دريافت فرموده ايد چقدر بوده است؟ ایشان فرمودند: «من حق ویزیت از کسی دریافت نمی کنم. مردم اگر بخواهند حق العلاجی می پردازند که از نظر من مقدار آن مهم نیست چقدر باشد». دکتر جهانگیر درویش نیز می گویند:« مطب او در آن زمان در خيابان چراغ برق نبش پا منار قرار داشت كه بيش تر به يك خانه شبيه بود تا به يك مطب. كاسه اي روي ميز در بيرون اتاق معاينه و دفتر گذاشته شده بود. هر كسي حق ويزيت را به صلاحديد خود در آن كاسه مي گذاشت و اگر دكتر به اشخاص بي بضاعت حواله اي مي داد وجه آن از همان كاسه برداشته مي شد . نمي دانم آخر هر روز اين كاسه بدهكار مي شد يا بستانکار؟».(21)
مرحوم حجت الاسلام سید علی اصغر حکیم در رابطه با پدر خود، مرحوم حاج سید حسین حکیم (1305-1246 هجری قمری) از اطبا و دانشمندان شوشتر چنین نوشته است:« سلوک آنجناب با مرضی چنان بود كه طمعي به مال ايشان نداشت، از فقرا چيزي نمي گرفت يعني حق العمل يا حق القدم مطالبه نمي كرد، و اگر بدون مطالبه مي دادند قبول نمي كرد، و از اغنيا بدون مطالبه هر چه مي دادند قبول مي كرد و كم و زياد نمي نمود، بلكه بسياري از فقرا كه تمكن معالجه و مداوا نداشتند از مال خود به ايشان مي داد، و با تمام مرضي با حسن خلق و بشاشت و خوش رويي و خوش زباني و مهرباني رفتار مي نمود و ايشان را و كسانشان را مطمئن و خاطر جمع مي كرد و هر قدر ناخوشي صعب و دشوار بود، آن را در نظر ايشان سهل و سبك وآسان و سهل العلاج مي نمود… و با اندك دواي سهل، كم خرج، و قريب الحصول مداوا م يكرد و به اسرع زماني صحت می یافتند».(22)
دستیابی به داروها و روش های جدید
استفاده از تجارب سنتي احتمال كشف مواد مؤثر دارويي را تا 40 درصد افزايش مي دهد، در حالي كه اين ميزان در پژوهش هاي اتفاقي فقط 1 درصد است.(23)
داروهايي مانند كانابينوييدها، وينكريستين، آرتميزينين ،(24) اپيوئيدها و كلشيسين،(25) پيلوكارپين،(26) كانتاريدين،(27) و اسپينال - زد(28) و يا روش هايي مانند طب سوزني، روش بيهوشي عمومي، استفاده از دستگاه كشش در جا انداختن مهره دررفته در ستون فقرات(29) و استفاده از سوند به منظور تزريق دارو و همچنين خارج نمودن ادرار احتباس يافته در مثانه(30)، چگونگي خارج كردن جنين با هيدروسفالي ايجادكننده ديستوشي(31) و استفاده از، مارپيچ مبرد در استخراج اسانس توسط ابن سينا استفاده از سيم طلا براي ثابت كردن دندان متحرك و استفاده از پروتز دنداني تراشيده از دندان گاو شواهدي غيرقابل انكار(32) بر اين مطلب هستند.
طب سنتي ايران كه ثمره تجربه هاي گسترده دانشمندان و حكماي اين سرزمين طي قرون و اعصار متمادي است ، توانايي ارائه راه حل در بعضي از بيماري هايي را كه امروزه طب جديد در برخورد با آن ها ناتوان است ويا در بسياري موارد تنها به درمان علامتي بسنده مي كند دارا است.(33)
حكيم مرحوم دكتر سيد احمد علي خسروي موسوي همداني كه هم به طب جديد و هم به طب قديم مسلط بود در اين باره می نویسد: «پس از آنی که سالهای متمادی این فقیر روي دستور و معالجات اطباي قديمه و جديده عمل كردم و هر يك از آن قواعد و ادويه مناسب به آن را در محل و مورد آن به تجربه رسانيدم به اين نتيحه رسيدم كه دستورات اطباي قديمه كه سال ها مورد تجربه و آزمايش قرار گرفته است در معالجه اكثر امراض متقن و محکم و خلل ناپذیر است».(34)
ایشان همچنین در انتهای مبحث بیماری های آئورت از دیدگاه طب جدید می فرمایند:«لذا باید روی دستور قدیمه... عمل نمود تا نتیجه گرفت و الا به این دستور عمل کردن تضییع وقت طبیب و اتلاف عمر مریض است» و در مبحث بیماریهای ورید اجوف فوقانی و تحتانی فرموده اند: « پس را علاج همان دستور قدماست و از اقوال متجددین اطبا چیزی شناخته نخواهد شد به دردخور در علاج این گونه امراض داخلی».(35)
مرحوم دكتر عبدالله احمديه (36) كه به عنوان يكي از پانزده استاد برجسته مدرسه پزشكي دارالفنون در كنار اساتيدي مانند دكتر لقمان الدوله ادهم و دكتر غلامحسين اعلم قرار داشت، به حق از احياگران طب سنتي باليني ايران در دوران معاصر و الگوي نشاندهنده كارامدي اين مكتب در عصر جديد است . ايشان با حادثه جالبي نظرشان به استفاده از تجارب ارزشمند طب سنتي ايران پا به پاي طب جديد جلب گرديد و سپس تحقيقات گسترده اي را در اين زمينه آغاز كرد.(37)
تجارب بالینی ایشان در باب بیماری های صعب العلاج توجه بسياري از دانشمندان را به خود جلب كرد به طوري كه پس از سخنراني ايشان تحت عنوان «موارد بهره گیری از داروهای گیاهی در طبایع گوناگون» که با حضور اساتید ایرانی و استادان روسی و خارجي به رياست دكتر امير اعلم در بيمارستان شوروي سابق تشكيل شد، پروفسور ميشينين رياست پزشكان شوروي در قسمتي از سخنان خود مي گويد :«در تاریخ طب دیده ام که در زمان خلفا، پزشکان عالي مقامي بودند و برخي معالجات حيرت آور مي كردند كه ما امروزه از چگونگي آن بي خبريم، به ويژه محمدبن زكريا رازي و ابوعلي سينا كه ايراني و سرآمد اطباي آن عصر به شمار مي آمدند. بنابراين ما اظهارات آقاي دكتر احمديه را مي پذيريم، زيرا پيروي از روش آنان مي كند، اما از آ نجا كه شرط كاربرد داروهاي قديم دانستن طبايع بوده و در غير آن صورت ممكن است نتيجه اي معكوس به بار آيد بنابراين پيگيري اين رشته از درمان ها تخصص لازم دارد».(38)
ایشان در آستانه جشن هزاره ابن سينا كه در سال 1331 در تهران برگزار شد با اطمينان كامل از تجارب حكماي طب سنتي ايران و دانش خود ، اين متن را در روزنامه اطلاعات منتشر می کند: «مکتب پزشکی ابن سینا با روش و داروهاي مخصوص، بسياري از امراض صعب العلاج مزاجي از قبيل سنگ كليه، آلبومينوري، ورم پروستات، فشار خون، مرض قند، و غيره را به سهولت معالجه مي كرد كه طب امروزي از آن ها به كلي بي خبر است. استادان و متخصصان خارجي تا قبل از انعقاد اين جشن مي توانند بعضي از آن ها را عملا ببینند».(39)
علل پيشرفت و لزوم ترويج طب سنتي از ديدگاه سازمان بهداشت جهاني
سازمان بهداشت جهاني علت پيشرفت و لزوم ترويج طب سنتي را در 3 نكته ميداند:
الف ـ خصوصيات ذاتي طب سنتي: «طب سنتي از قبل سيستم بهداشتي و درماني خود مردم بوده است و توسط آنان به خوبي پذيرفته مي شود. طب سنتي مزاياي خاصي نسبت به تمامي سيستم هاي طبي وارداتي دارا مي باشد چرا كه جزيي از فرهنگ مردم محسوب ميگردد و در حل بعضي مسائل فرهنگي سلامت نقش قابل توجهي دارد. طب سنتي به راحتي مي تواند يار و ياور پزشكي علمي و جهاني باشد. معرفي، توسعه و ترويج طب سنتي احترام به فرهنگ و ميراث مردم در سراسر جهان است.»(40)
ب ـ ويژگي كل نگر بودن طب سنتي: طب سنتي داراي روشي كل نگر مي باشد به طوري كه به انسان در طيف وسيع محيطي از بالا نگاه مي كند و به اين نكته تأكيد دارد كه سلامتي و بيماري نتيجه عدم تعادل و توازن انسان در كل سيستمي است كه او را احاطه مينمايد. از اين نگاه عامل مهاجم و تغييرات پاتوژنيك نقش جانبي را بر عهده دارند.(41)
ج ـ قابل اجرا بودن طب سنتي: دلايل اصلي مختلفي جهت توسعه و ترويج طب سنتي وجود دارد. شايد از نقطه نظر اجرايي مهمترين دليل قانع كننده براي توسعه و ترويج بنيادي طب سنتي اين حقيقت است كه اگر بخواهيم از روشهاي قابل قبول، امن و داراي توجيه اقتصادي استفاده شود، طب سنتي يكي از مطمئنترين راهها براي رسيدن به پوشش بهداشتي براي همه جهانيان است.(42)
برنامه صحیح در رابطه با توسعه منطقی طب سنتی
سیاستگزاری
که با ادغام مناسب طب سنتی ایران با سیستم بهداشتی درمانی کشور، از طریق توسعه سیاستگذاری و برنامه های مناسب در رابطه با طب سنتی حاصل می شود. راههای رسیدن به این هدف بازشناسی طب سنتی و محافظت و صیانت از دانش بومی طب سنتی می باشد. نتایج مورد انتظار شامل افزايش حمايت دولت از طب سنتي با سياستگذاري ملي در رابطه با طب سنتي، ادغام طب سنتي با سيستم بهداشتي درماني كشور و گسترش ثبت و نگهداري دانش سنتي بومي، شامل توسعه نشر کتاب های طب سنتی و كتابخانه هاي طب سنتي ديجيتالي و احداث شبکه ملی اطلاع رسانی طب سنتی می باشند.
سلامت، اثربخشی و کیفیت
این هدف از طریق ارتقاي سلامت، اثربخشي و كيفيت طب سنتي با توسعه مباني علمي طب سنتي، و سامان بخشي استانداردهاي تضمين كيفيت میسر است که با مستند کردن طب سنتی، سازماندهی داروهای طبیعی و وضع قوانین سلامتی، اثربخشی و کیفیت می توان به آن دست یافت . نتایج مورد انتظار نیز شامل افزايش دستيابي و مقدار دانش طب سنتي توسط كارهاي شبكه اي و تبادل اطلاعات صحيح، بررسي تكنيكي تحقيقات طب سنتي در مورد پيشگيري و درمان بيماري هاي شايع، حمايت هاي مخصوص در مورد تحقيقات كلينيكي در رابطه با استفاده از طب سنتي جهت مشكلات طبي داراي اولويت مانند یبوست مزمن، کبد چرب، ریفلاکس، اعتیاد و بيماري هاي شايع، تنظیم قوانین ملی جهت ثبت داروهای طبیعی، بررسی سالم بودن داروهای طبیعی و سایر روش های درمانی طب سنتی، روش های تخصصی برای ارزیابی سلامتی، اثربخشی و کیفیت طب سنتی و در نهایت آیین نامه برای اطلاعات مستند در رابطه با سلامتی، اثربخشی و کیفیت روش های درمانی طب سنتی می باشند.
دسترسی
این هدف در جهت افزایش دسترسی و ارائه طب سنتی به صورت مناسب و با تأکید بر دسترسی مردم کم درآمد می باشد. با شناسایی نقش بهورزان و پزشکان خانواده در مراقبت های بهداشتی و همچنین با حفظ گیاهان دارویی می توان به این هدف دست یافت. نتایج مورد انتظار شامل در صورت امكان تعيين معيارهايي براي ارزيابي نسبت هزينه به اثربخشي و دسترسي عادلانه به طب سنتي، افزايش نقش طب سنتي درسيستم بهداشتي درماني كشور، افزايش تعداد سازمان هاي ملي طب سنتي، ارائه راهنمايي براي فعاليت هاي مناسب كشاورزي گياهان دارويي و استفاده صحيح ومستمر از گياهان دارويي می باشند.
استفاده منطقی
با این هدف می توان به ترويج استفاده صحيح درماني از طب سنتي توسط پزشکان طب سنتی، بهورزان و پزشکان خانواده و مصرف كنندگان اين روش دست یافت و راه رسیدن به آن استفاده صحیح از طب سنتی توسط شاغلین این حرفه و استفاده صحیح از طب سنتی توسط مصرف کنندگان می باشد. آموزش پايه روش هاي درماني شايع طب سنتي به كاركنان طب جديد و آموزش پايه خدمات بهداشتي اوليه براي كاركنان طب سنتی، اطلاعات قابل اطمینان برای مصرف کنندگان درباره استفاده مناسب از روش های درمانی طب سنتی و بهبود روابط پزشکان آلوپاتی با بیمارانشان در خصوص استفاده از طب سنتی از جمله نتایج این هدف می باشند.
پی نوشت ها:
[1]. “WHO Traditional medicine strategy 2002-2005”. Geneva, 2002: 1-3, 43-47
[2]. همان مدرک
[3]. “The promotion and development of traditional medicine – Report of a WHO
Meeting”. WHO Report series, No 622, Switzerland, 1978: 8-13, 36-9
.[4] همان مدرک
[5]. White House Commission on Complementary and AlternativeMedicine Policy,
FINAL REPORT, 2002, Chapter 5: 69
[6]. Katzung BG, Basic and clinical pharmacology, 2001, 8 edition: 1088-1089
[7]. El-gendy AR., Quality assurance of herbal drugs, Traditional medicine and materia medica, Volume 1, Published by TMRC, Tehran, Iran, 2002, 35-5
[8]. White House Commission on Complementary and AlternativeMedicine Policy,
FINAL REPORT, 2002, Chapter 5: 69
[9]. Expanding horizons of health care, five year strategic plan, 2002-2005, NIH,
National Center for Complementary and Alternative Medicine: 7-8
[10]. Blumenthal M. “The complete german commission E monographs –
Therapeutic guide to herbal medicines”, First ed., Boston-Massachusetts,
American botanical Council, 1998:
[11] زماني، احمدرضا، مهديزاده، مرتضي، يكتا، زهرا، بررسي جايگاه پزشكي جايگزين در ارائه خدمات درماني اصفهان، 1379، فصلنامه ي آموزشي پژوهشي سلامت برتر، 1381، سال اول، شماره اول
[12] آمارنامه رسمي دارويي سال 1380-1376، وزارت بهداشت، درمان واموزش پزشكي
[13] بهرامي، عبدا…، دانشكده طب سنتي تأسيس در ايران تأسيس ميشود، روزنامه قدس مورخه 29 تير 1382
[14] . ولایتی ، علی اکبر ، روزنامه همشهری ، 12شهریور1383 ، صفحه 6
[15]. عقيلي خراساني، سيد محمد حسين، قرابادين كبير، انتشارات محمودي، 1388، نقل به معنا از صفحه 3
[16]. اصفهاني، محمد مهدي اصفهاني، نگاهي به آثار و جايگاه علمي محمد بن زكرياي رازي و بهاء الدوله رازي، انتشارات دانشگاه علوم پزشكي ايران، 1376، چاپ اول
[17]. رازي، بهاءالدوله، خلاصه التجارب، نسحه خطي، دانشگاه تهران، شماره 94 دانشكده پزشكي،صفحه1
[18]. احمديه، عبدا…، راز درمان، جلد دوم، انتشارات اقبال، چاپ اول،1377 ، صفحه 11
[19]. مصطفوي، جلال، اسراري از كيمياگران قديم، مجله دنياي علم، شماره 1، صفحه 35، 1336
[20] مصطفوي كاشاني، سيد جلال، دارو مسئله پزشكي قرن، چاپ اول، تهران، انتشارات كيهان، 1376
[21]. احمديه، عبدا…، راز درمان، انتشارات اقبال، جلد سوم، 1377، صفحه 275 و 287
[22] حكيم، سيد علي اصغر، شجره نامه سادات جزايري، نسخه خطي كتابخانه آيت ا… سيد محمد تقي حكيم
[23] فولدر، استيفن. طب تكميلي، فصلنامه پيام يونسكو، 1367، شماره 143، ص:16-19
[24] Katzung BG, Basic and clinical pharmacology, 2001, 8 edition: 1088-1089
[25] ناصري، محسن، فارماكولوژي باليني در طب سنتي ايران، ماهنامه رازي، 1374، شماره 12، صفحه 12-6
[26] Packer M. “ophthalmology’s Botanical Heritage, survey of ophthalmolog ”
VOL 36, No 5, 1992
[27]. Yosefipoor M., Naseri M., From Zarareeh to Cantharidin, 38th international
congress on the history of medicine,2002, Istanbul, Turkey
[28] اولين داروي ضد سرطان گياهي منشاء گرفته از طب سنتي ايران كه با تلاش شركت دارو پخش و بر اساس تجربيات مرحوم حكيم آنالويي مجوز كاربرد آن در درمان آدنوكارسينوماي معده مرحله چهار به تصويب وزارت بهداشت و درمان رسيده و اكنون مطالعات تكميلي مرحله دوم تجربيات باليني آن در مركز تحقيقات بيماريهاي گوارش و كبد دانشگاه تهران در حال انجام است.
[29]. محمدي، عباس. بررسي داروهاي موثر بر تروماهاي نخاعي در طب سنتي ايران، پايان نامه دوره دكتراي عمومي، به راهنمايي دكتر محسن ناصري، 1381، دانشگاه شاهد
[30]. ناصري، محسن، لطايفي از قانون ابن سينا، ماهنامه رازي،1371، شماره 1، صفحه 72-71
[31]. ناصري، محسن، ديدگاه ابن سينا در رابطه با ديستوشي به علت هيدروسفالي، كنگره بين المللي تاريخ پزشكي در اسلام وايران، تهران، 1371
[32]. زهراوي، ابوالقاسم، التصريف لمن عجز عن التاليف، انتشارات مؤسسه مطالعات اسلامي دانشگاه تهران و مؤسسه بين المللي انديشه و تمدن اسلامي مالزي، ترحمه مرحوم استاد احمد آرام و دكتر مهدي محقق، 1374، صفحه90-89
[33] .Bhikha R., Abdulhaq M., Tibb, traditional roots of medicine in modern routes to health, Mountain of light publisher, Gauteng, South Africa, 2001, 8-12
[34]. خسروي، سيد احمد علي، راهنماي داروهاي تندرستي،انتشارات مدرسه عالي كشاورزي، 1352، صفحه 2 مقدمه مولف، 231 و 234
[35] . همان منبع
[36]. ناصري، محسن، ياد نامه حكيم دكتر عبدالله خان احمديه، موزه ملي تاريخ علوم پزشكي، 1381، صفحه 34-27
[37]. احمديه، عبدا…، راز درمان، انتشارات اقبال، جلد اول، چاپ دوم، 1363، صفحه 21-1 و 34
[38] همان مدرک
[39]. احمديه، عبدا…، راز درمان، انتشارات اقبال، جلد سوم، 1377، صفحه 202، به نقل از روزنامه اطلاعات، مورخه 24/7/1331
[40].“The promotion and development of traditional medicine – Report of a WHO
Meeting”. WHO Report series, No 622, Switzerland, 1978: 8-13, 36-9
[41] همان منبع
[42] همان منبع