بسم الله الرّحمن الرّحيم

چالش‌های همسایگی در عصر مدرن!

قدیمی‌ترها از روزگاری حرف می‌زنند که روابط بین همسایه‌ها پر از صمیمیت و محبت بود؛ دنیایی که با سبک زندگی امروز، شبیه یه رؤیا به نظر می‌رسد.  آن موقع همسایه‌ها همیشه با هم در ارتباط بودند، از حال هم باخبر می‌شدن و حتی شادی و غم‌شان را با هم قسمت می‌کردند.

اگر غذایی می‌پختن و بوی خوشش توی کوچه می‌پیچید، قبل از اینکه کسی فقط دلش بخواد، حتما سهمی هم برای همسایه‌ها کنار می‌گذاشتند. گاهی درد دل‌هایی که باید با خانواده گفته می‌شد، اول از همه با همسایه در میان گذاشته می‌شد؛ چون همسایه‌ها به‌قدری به هم نزدیک بودن که مرز خانواده و غریبه معنایی نداشت.

کافیه یک روز از یکی خبری نمی‌بود، بلافاصله سراغش رو می‌گرفتن، از حالش می‌پرسیدن و اگه مشکلی داشت، همه دست‌به‌دست هم می‌دادند تا حلش کنند. اون‌ها شاید خواهر و برادر خونی نبودن، اما گاهی از خواهر و برادر واقعی هم نزدیک‌تر بودند.

پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله هم فرموده: جبرئیل آن‌قدر سفارش همسایه را کرد که گمان بردم همسایه از همسایه ارث می‌برد. (بحارالانوار، ج ۷۴، ص۱۵۱)

اما امروز ...

ما توی دنیایی زندگی می‌کنیم که روزها می‌گذرد و همسایه‌ها حتی صدای هم را نمی‌شنوند. خیلی‌ها نه فقط از حال هم بی‌خبرند، بلکه حتی چهره‌ همدیگه را هم نمی‌شناسند. کمتر پیش میاید کسی در سختی‌ها دست همسایه‌اش را بگیره؛ تازه گاهی هم برعکس، دردسرهایی برای هم درست می‌کنند.  انگار مرزها تغییر یافته و مفهوم «همسایه» فقط به دیواری مشترک محدود شده، نه دلی مشترک.

تحول‌های زندگی امروزه عرصه همسایگی را نیز متحول کرده؛ روابطِ بین همسایگان، مشارکت اجتماعی، اعتماد، و انسجام محلی با چالش‌هایی روبرو شده‌اند. از نگاه اسلام چنین روابطی نه تنها جنبه اجتماعی ـ فرهنگی دارند بلکه از دید دین نیز اهمیت‌ دارند: همسایگی، همزیستی، تعاون، و عدالت در کنار همسایگان بخشی از آموزه‌های اسلام هستند.

در قرآن و سنت، رعایت حقوق همسایه به‌عنوان یکی از پایه‌های اخلاق اجتماعی تأکید شده است. اما در عصر حاضر، با تغییر ساختار زندگی شهری، سبک زندگی آپارتمانی، مهاجرت به شهرها و کم‌رنگ شدن روابط سنتی، چالش‌های جدیدی در عرصه همسایگی ایجاد شده است.

رعایت حقوق همسایه در اسلام نه تنها یک دستور فردی است بلکه به سلامت و سعادت اجتماعی منجر می‌شود. با اقداماتی ساده و مستمر می‌توانیم فضای زندگی‌مان را به فضایی با آرامش بیشتر، همکاری بیشتر و تفاهم بیشتر بدل کنیم.

اسلام دین اجتماعی است و به تعاملات انسانها تأکید دارد. خداوند در قرآن کریم وَالْجَارِ ذِی الْقُرْبَی وَالْجَارِ الْجُنُبِ(نساء/۳۶)؛ همسایه نزدیک از خویشان و همسایه دور را مورد توجه قرار داده است.

امروزه با گسترش شهرنشینی، همسایگی دیگر فقط شامل چند خانه سنتی نیست، بلکه هزاران نفر در آپارتمان‌ها، مجتمع‌های مسکونی یا محله‌های بزرگ زندگی می‌کنند؛ این تحولات، فرصت‌ها و چالش‌هایی برای رعایت حقوق همسایه ایجاد کرده است.

ضایع کردن حقوق همسایه‌ها در زندگی مدرن

تازه این فقط گوشه‌ای از ماجرای همسایه‌داری مدرن است. بخش دیگرش، تبدیل شده به مجموعه‌ای از رفتارهایی که گاهی بیشتر شبیه آزار و بی‌احترامی‌اند تا همزیستی. دیگر نه فقط مرز خانه‌ها، که مرز دل‌ها شده‌اند. در روزگار ما، مفهوم همسایه‌داری آرام‌آرام از معنا تهی شده است. خانه‌ها نزدیک‌تر شده‌اند، اما دل‌ها از هم فاصله گرفته‌اند.

در این میان، یکی از آزاردهنده‌ترین نمودهای زندگی شهری، مزاحمت‌هایی است که ناخواسته یا از سر بی‌توجهی از سوی بعضی همسایگان به دیگران تحمیل می‌شود.

گاهی صدای بلند موسیقی نیمه‌شب آرامش تمام طبقات را می‌گیرد، کودکی در واحد طبقه بالا مدام می‌دود و می‌پرد، اما والدینش حتی لحظه‌ای به فکر آسایش همسایه‌ زیرین نیستند. گاهی دعوای خانوادگی از دیوار نازک آپارتمان به گوش همه می‌رسد، و گاهی حیوانات خانگی، به کابوسی برای همسایگان تبدیل می‌شوند.

در بسیاری از مجتمع‌ها، صدای پارس مداوم سگ در سکوت شب، مردم را از خواب بیدار می‌کند؛ و حتی حضور سگ یا گربه‌ای که در راهروها پرسه می‌زند، باعث ترس کودکان و ناراحتی بعضی ساکنان می‌شود. این صحنه‌ها برای کسانی که از حیوانات می‌ترسند، یا به حساسیت و بیماری دچارند، می‌تواند منبع اضطراب، ترس و دلخوری شود. حتی بوی تند حیوانات در فضای عمومی ساختمان نیز برای همسایگان آزاردهنده است.  همسایگی یعنی درک مرز میان آزادی شخصی و آرامش جمعی.

گاهی مزاحمت‌ها شکل‌های دیگری هم پیدا می‌کند: انداختن زباله در راه‌پله، اشغال پارکینگ دیگران، سیگار کشیدن در بالکن و پخش دود در واحدهای دیگر، یا بی‌توجهی به سکوت شب.

همه‌ این‌ها مصداق‌هایی از بی‌احترامی به حقی است که «همسایه» بر گردن ما دارد.

زندگی در آپارتمان یعنی یاد بگیریم چطور با هم زندگی کنیم، نه فقط در کنار هم باشیم.

در بسیاری از مجتمع‌ها، صدای پارس مداوم سگ در سکوت شب، مردم را از خواب بیدار می‌کند؛ و حتی حضور سگ یا گربه‌ای که در راهروها پرسه می‌زند، باعث ترس کودکان و ناراحتی بعضی ساکنان می‌شوداگر هر کس اندکی بیشتر به آرامش دیگران فکر کند، شاید دوباره بتوانیم طعم شیرین همسایگی واقعی را بچشیم — همان طعمی که بزرگ‌ترها هنوز از آن با حسرت یاد می‌کنند.

متاسفانه در این دنیای شلوغ و پر از دغدغه، احترام به حق همسایه کم‌کم رنگ باخته. کمتر کسی درِ خانه‌ همسایه را می‌زند تا حالش را بپرسد؛ اما اگر صدای بحث یا گریه‌ای بیاید، در سکوت فقط گوش می‌سپارد و بعد هم بی‌تفاوت از کنار ماجرا می‌گذرد.

گاهی حس می‌شود مردم در برج‌هایی زندگی می‌کنند که ارتفاعش آن‌قدر زیاد است که صدای وجدان اجتماعی دیگر به گوششان نمی‌رسد.  همسایه‌داری امروز، بیش از آنکه نشانه‌ همدلی باشد، به آزمونی تبدیل شده برای اینکه چقدر می‌توانیم فقط «خودمان» را ببینیم.

تعریف همسایه

اسلام برای همسایگان همچون خویشاوندان، حقوقی قایل شده که اگر کسی بخواهد آنها را ضایع کند، گناهکار و متجاوز به حقوق آنها است. در منابع اسلامی، همسایه تنها به کسی که دیوار به دیوار زندگی می‌کند محدود نیست؛ حتی تا «چهل خانه در چهار طرف» به‌عنوان همسایه محسوب شده است.

حَرِیمُ اَلْمَسْجِدِ أَرْبَعُونَ ذِرَاعاً وَ اَلْجِوَارِ أَرْبَعُونَ دَاراً مِنْ أَرْبَعَةِ جَوَانِبِهَا(محجه البیضاء، ج ۳، ص ۴۲۲)؛ حریم مسجد، بیست متر است و همسایگی تا چهل خانه از چهار طرف».

رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله در این مورد فرموده است:

کلُّ أَربَعینَ دارا جیرانٌ مِن بَینِ یدَیهِ و مِن خَلفِهِ و عَن یمینِهِ و عَن شمالِهِ(کافی، ج۲، ص۶۹۹)؛ تا چهل خانه از رو به رو، پشت سر، طرف راست و سمت چپ، همسایه محسوب می‌شود. با توجه به این روایات، نباید محدوده مجاورت و همسایگی را به یکی دو خانه در سمت چپ و راست منحصر نمود؛ بلکه محدوده همسایه بسیار بیشتر از این مقدار است. البته با توجه به شرایط حاکم در این زمان، از جمله گسترش بیش از حد شهرها، عدم اتصال منازل از چهار سو و مانند آن شاید نتوان همه منازلی را که در محدوده مذکور قرار دارد همسایه دانست، ولی منازل موجود این محدوده در مناطق کوچک و نیز تا حدود خاصی در شهرهای بزرگ، همسایه انسان محسوب می‌شوند و مؤمنان وظیفه دارند حق همسایگی را رعایت نمایند.

حقوق اصلی همسایه

امیرالمومنین علی علیه‌السلام در آخرین وصیت‌های خود می‌فرماید: اللّه َ اللّه َ فی جیرانِکُمْ فَإِنَّهُمْ وَصِیَّةُ نَبِیِّکُمْ، مازالَ یُوصی بِهْمِ حَتّی ظَنَنّا اَنَّهُ سَیُورِّثُهُمْ؛  از خدا بترسید! از خدا بترسید! درباره همسایگان که همواره مورد سفارش پیامبرتان بوده‌اند. (امام) به قدری درباره آنان سفارش می‌کرد که گمان می‌بردیم برای ایشان ارثی قرار داده است. حق همسایه‌داری آنقدر مهم است که پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله حرمت نگه داشتن همسایه را مانند احترام به مادر بیان می‌کنند.  حُرمَةُ الجارِ علی الإنسانِ کحُرمَةِ اُمّهِ. (مکارم الأخلاق، ۱/۲۷۴/۸۳۴)

برخی از مهم‌ترین حقوق همسایه در اسلام عبارت‌اند از:

- حفظ اموال همسایه در غیابش: وَأَمّا حَقُّ الْجَارِ فَحِفْظُهُ غَائِباً

- احترام و بزرگداشت او هنگام حضورش.

- یاری و کمک معنوی و مادی به او

- چشم‌پوشی از عیب‌ها و حفظ اسرار او.

- اگر وام خواست، به او بده و اگر تهی‌دست شد، از او دستگیری کن

-هنگام بیماری، به عیادتش برو و در مصیبت‌ها به او تسلیت بگو.

- وقتی مُرد، در تشییع جنازه‌اش حاضر شو

- بر ارتفاع خانه خود بدون موافقت او نیفزا تا مانع وزش نسیم و جریان هوا نشود.

آمرزش گناهان نیز پاداش خداوند به کسانی است که همسایه‌ها از آنان راضی باشند.

پیامد رعایت حقوق همسایه

رفتار نیک همسایگان با یکدیگر، سبب برکات فراوانی می‌شود. تقویت روحیه همکاری و همفکری برای پاکیزه و آباد نگه داشتن محیط زندگی، یکی از آنهاست که خود، آرامش روانی و طول عمر انسان را در پی دارد. امام صادق علیه‌السلام می‌فرماید: حُسْنُ الجَوارِ یُعَمِّرُ الدِّیارَ و یَزیدُ فی الْأَعمارِ(کافی، ج۲، ص۶۶۷)؛  همسایه‌داری خوب، سبب آبادانی شهرها و طولانی شدن عمرها می‌شود.

همچنین امام درباره اثر همسایه‌داری خوب می‌فرماید:حُسْنُ الجَوارِ یَزیدُ فی الرِّزْقِ (کافی، ج۱، ص۱۸۰)؛ همسایه‌داری نیکو، روزی را زیاد می‌کند.

آمرزش گناهان نیز پاداش خداوند به کسانی است که همسایه‌ها از آنان راضی باشند. پیامبر خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمود: مَن ماتَ وَ لَهُ جیرانٌ ثلاثَةٌ کُلُّهُمْ راضُونَ عَنهُ غُفِرَ لَهُ(مشکاة الأنوار، ج۱، ص۴۵۱) هر کس بمیرد، در حالی که سه همسایه داشته باشد و همگی از او راضی باشند، آمرزیده می‌شود.

چالش‌های معاصر در روابط همسایگی

در دنیای امروز، روابط همسایگی با چالش‌های متعددی روبه‌رو شده است. سبک زندگی آپارتمانی و زندگی در مجتمع‌ها و برج‌های بزرگ، موجب شده تماس و شناخت میان همسایگان به حداقل برسد و کنترل سر و صدا، حریم خصوصی و تعاملات اجتماعی دشوارتر شود. از سوی دیگر، مهاجرت گسترده از روستا به شهر و تنوع فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی میان ساکنان، گاهی باعث سوءتفاهم و بروز اختلاف می‌شود. گسترش فردگرایی و مشغله‌های روزمره نیز موجب شده افراد کمتر فرصت یا تمایل دارند با همسایگان خود رابطه‌ای صمیمی برقرار کنند یا در امور جمعی ساختمان مشارکت داشته باشند. افزون بر این، آگاهی اندک از حقوق و تکالیف همسایگی باعث می‌شود بسیاری از رفتارهای نادرست، ناخواسته و از سر بی‌اطلاعی رخ دهند؛ از برگزاری مراسم پر سروصدا گرفته تا بی‌توجهی به اصول سکونت جمعی. مجموعه‌ی این عوامل موجب شده تا مفهوم اصیل همسایگی، که روزگاری بر پایه احترام، همدلی و همیاری بود، در زندگی معاصر کم‌رنگ‌تر از همیشه به نظر برسد.

نتیجه‌گیری

رعایت حقوق همسایه در اسلام نه تنها یک دستور فردی است بلکه به سلامت و سعادت اجتماعی منجر می‌شود. در عصر کنونی که زندگی شهری پیچیده‌تر شده و ارتباطات ساده‌تر نیست، بازسازی فرهنگ همسایگی و تقویت پیوندهای اجتماعی میان همسایگان یک ضرورت است. با اقداماتی ساده و مستمر می‌توانیم فضای زندگی‌مان را به فضایی با آرامش بیشتر، همکاری بیشتر و تفاهم بیشتر بدل کنیم.

چالش‌های همسایگی در عصر مدرن پیچیده و چندبعدی‌اند: از ساخت فیزیکی محله تا تنوع جمعیتی، از نابرابری‌ها تا ضعف سرمایه اجتماعی. اما نگاه مذهبی با ارائه آموزه‌هایی همچون مدارا، عدالت، همیاری، و احترام به دیگران، می‌تواند چارچوب ارزشمندی برای مواجهه با این چالش‌ها فراهم کند. با بکارگیری ترکیبی از سیاست‌گذاری شهری، مشارکت محلی، و فرهنگ دینی، می‌توان کیفیت همسایگی را ارتقا داد و محله‌ها را به جوامعی همراه، همدل و پایدارتر تبدیل نمود.