بسم الله الرحمن الرحیم

و صلّی الله علی محمّد و آله الطّاهرین و لعنه الله علی اعدایهم اجمعین

ترش کردن

(سوزش سر دل، ریفلاکس، بازگشت اسید معده به مری)

تعریف

معده برای هضم غذا، مقدار زیادی اسید ترشّح می کند. دیواره معده جوری طرّاحی شده است که در مقابل اثرات این اسید مقاوم است. امّا ساختمان مری به گونه ای نیست که تاب تماس با این اسید را داشته باشد؛ بنابراین اگر به هر دلیل؛ اسید معده به مری وارد شود، احساس ناخوشایندی به بیمار دست می دهد که به آن «ترش کردن» می گوییم. ترش کردن، واقعاً ترش کردن است؛ چرا که اسید معده هم مانند هر اسید دیگری مزّه ای ترش دارد.

علایم ترش کردن

شایع ترین علامت همان احساس ترش کردن در پشت جناغ سینه است. درد در پشت جناغ سینه؛ احساس بازگشت غذا به گلو و دهان؛ احساس مزّه شور و ترش یا تلخ در دهان یا جمع شدن بزاق در دهان از دیگر علامت هاست. بسیاری از مواقع به علّت اسپاسم عضلات حنجره و گلو در تماس با اسید معده؛ بیمار احساس وجود یک عقده در گلو را تجربه می کند؛ گاهی هم به علّت التهاب تارهای صوتی دچار خشونت صدا می شود. احساس بدمزّه بودن دهان در صبح ها از علایم دیگر است. در مواردی بیمار احساس تهوّع و استفراغ به خصوص پس از برخاستن از خواب را نیز دارد.

عوارض ترش کردن

تماس طولانی مدّت مری با اسید معده می تواند منجر به زخم شدن آن، تنگ شدن تدریجی مری و در نتیجه مشکل در بلع غذا و یا ایجاد خونریزی های خفیف شود. در صورت عدم درمان و پس از گذشت سال های طولانی، بروز کم خونی، کاهش وزن و سرطان مری نیز مورد انتظار خواهد بود. همچنین با رسیدن اسید به حنجره و ورود آن به نای، به تدریج زمینه برای بروز آسم مهیّا می شود و اگر بیمار از قبل دچار آسم باشد، حملات آسمی وی تشدید خواهد شد. بنابراین ممکن است بیمار به علّت تحریک مداوم نای و ریه با اسید و یا به علّت تشدید بیماری آسم، دچار سرفه های مزمن باشد که ممکن است با بیماری های ریوی اشتباه شوند. از طرفی ریفلاکس، شایع ترین علّت دردهای غیر قلبی قفسه سینه است که بروز اشتباه تشخیصی در مورد آن و بیماری های قلبی، حتّی در بین اهل فن هم دیده می شود. گوش درد نیز علامتی است که بعضی از بیماران دچار آن می شوند. در موارد بسیار شدید امکان تخریب تدریجی دندان ها به واسطه تماس با اسید نیز وجود خواهد داشت.

 علل ایجاد ریفلاکس و نکته های پیشگیرانه

با توجّه به پیوستگی روش های بهداشتی جلوگیری از ریفلاکس و علل ایجاد آن، هر دو مطلب را در یک عنوان ذکر می کنیم:

 ۱- هر قدر که می توانید غذا را بجوید. بسیاری از بیماران تنها با رعایت این دستور ساده، درمان خواهند شد.

 ۲- پرخوری با افزایش فشار داخل معده، احتمال باز شدن ورودی مری به معده و بازگشت اسید را زیاد می کند. تقریباً محال است که کسی پرخوری کند و بتواند بر این بیماری غلبه کند. پس، قبل از آن که احساس سیری بکنید از سر سفره برخیزید.

 ۳- خوردن نمک، قبل و بعد از غذا را فراموش نکنید. نمک یکی از بهترین خنثی کننده های اسید معده است. می توانید برای امتحان این مساله وقتی که ترش می کنید مقدار کمی نمک بچشید؛ خواهید دید که در عرض چند ثانیه، احساس بهبودی خواهید کرد. البته لطفاً نمک را به عنوان داروی دایمی درمان ترش کردن به کار نبرید! روش صحیح مصرف نمک، قبل و بعد از غذا به این نحو است که مقدار کمی نمک(آن قدر که بین دو انگشت بسته شست و سبّابه جا بگیرد) را داخل دهان خود ریخته با زبان در دهان بچرخانید و همزمان نفس بکشید و وقتی مزّه شوری را در کلّ دهان خود احساس کردید، غذا خوردن را شروع کنید. بعد از غذا هم همین کار را تکرار کنید. توصیه موکّد اسلام بر مصرف نمک، قبل و بعد از غذا آثار مفید فراوانی دارد که یکی از آنها کاهش اثرات منفی اسید معده بر روی مری است. این اقدام ساده بنابر نقل احادیث شریف، هفتاد منفعت دارد که بعضی از آنها عبارتند از:

- تحریک ترشّح شیره های گوارشی و کمک به هضم غذا.

- اثرات ضدّ ریفلاکس(چنانکه گذشت).

- ضدّ عفونی کردن فضای دهان.

- تاثیر مثبت در کاهش کک و مک صورت.

- و …

 ۴- بعضی غذاها باعث شل شدن اسفنگتر مری به معده می شوند و بنابراین احتمال ریفلاکس را افزایش می دهند. از مصرف آنها حدّاقل تا درمان کامل پرهیز کنید:

غذاهای پرچرب، انواع شکلات ها و کاکایوها، شیرینی های قنّادی و مصنوعی، انواع کولاها و نوشابه های گازدار، غذاهای تند و پر ادویه، انواع غذاهای آماده(فست فودها)، چای و قهوه و نسکافه و سایر ترکیبات کافیین دار، پیاز و …

۵- اکثر مبتلایان به ریفلاکس، حدّاقل تا پایان دوره درمان؛ تحمّل خوراکی های ترش و اسیدی را ندارند؛ لذا بهتر است در این زمینه نیز احتیاط لازم انجام شود.

 ۶- مصرف الکل و دخانیات یکی از مهمترین عوامل ترش کردن است. لطفاً آنها را کنار بگذارید.

 ۷- از نیم ساعت مانده به غذا تا دو ساعت و نیم بعد از آن هرگز مایعات ننوشید.(آب، دوغ، نوشابه، چای و …) نوشیدن مایعات در این بازه زمانی علاوه بر ترش کردن؛ باعث نفخ، سنگینی سر دل، اختلال در هضم غذا و در طولانی مدّت، اختلالات عملکردی شدید معده خواهد شد. احساس نیاز به آب خوردن بین غذا، اغلب به دلیل تند خوردن غذاست و با اصلاح این مساله، تا حدّ زیادی مرتفع خواهد شد.

 ۸- سعی کنید بین خواب و خوراک حدّاقل ۲ ساعت فاصله بیاندازید. در واقع وقتی بخوابید که غذا از معده شما خارج شده باشد. خوابیدن با کم کردن اثر جاذبه زمین که مانع از بالا رفتن اسید معده می شود؛ ترش کردن را تشدید می کند. به همین دلیل ساده، این بیماران بهتر است کمی بالش زیر سر خود را بلندتر بگیرند. همچنین خوابیدن به پهلوی راست که مورد توصیه اسلام نیز هست؛ از آنجا که ورودی مری را نسبت به معده در وضعیت بالاتری قرار می دهد می تواند کمک کننده باشد.

۹- خوردن غذاهای آبکی و ترید(مثل آبگوشت، آش، سوپ و …) و میوه و سبزی خام برای بسیاری از بیماران، دردسرساز است؛ لذا تا تکمیل دوره درمان بهتر است از آنها پرهیز کند.

 ۱۰- یبوست با اختلال در خروجی معده و افزایش فشار داخل شکمی؛ یکی از علل مهم بروز یا شدّت ترش کردن است؛ لذا در درمان بیماری حتماً باید در نظر گرفته شود.

 ۱۱- چاقی از عوامل افزایش فشار داخل شکمی است؛ به همین دلیل، افراد چاق بیشتر ترش می کنند. پیروی از یک برنامه اصولی برای کاهش وزن؛ به خصوص در درمان موارد مزمن بسیار کمک کننده است.

 ۱۲- توصیه طبّ جدید آن است که این بیماران، تعداد وعده های غذایی را افزایش داده؛ حجم غذای هر وعده را کم کنند. این توصیه اگر چه تا حدّ زیادی موثّر است؛ امّا اگر آداب غذا خوردن – مثل پرهیز از پرخوری، تند خوری، خوردن مایعات با غذا و … – رعایت شوند عملاً نیازی به این اقدام نیست.

 ۱۳- مصرف بعضی داروهای شیمیایی هم می تواند از عوامل ایجاد ریفلاکس باشد که در مورد آنها با پزشک معالج خود مشورت کنید.

 ۱۴- استرس، بدون تردید یکی از عوامل مهم پیدایش بیماری های معده است و ترش کردن نیز از این قاعده مستثنی نسیت. بنابراین باید یکی از اجزای اصلی برنامه درمانی، تجویز داروهای آرام بخش باشد.

۱۵- عادت به استفاده از لباس های تنگ(به خصوص در ناحیه دور شکم یا کمر)، استفاده از گِن یا کُرست های شکمی تنگ، محکم بستن کمربند و … می توانند با افزایش فشار داخل شکم، زمینه را برای ریفلاکس فراهم کنند. بنابراین لباس راحت بپوشید تا ترش نکنید.

۱۶- مصرف غذاهای اسیدی مثل انواع گوشت، حبوبات و تخم مرغ، باعث افزایش ترشّح اسید معده می شوند و ریفلاکس را تشدید می کنند. در طول دوره درمان بهتر است این غذاها را کمتر مصرف کنید.

 ۱۷- بارداری به دلایل مختلف باعث ترش کردن می شود که درمان آن عملا فرق چندانی با سایر موارد این بیماری ندارد.

درمان های دارویی و سایر درمان ها

 درمان به شیوه طبّ جدید

علاوه بر موارد بهداشتی فوق الذّکر، طبّ جدید اعتقاد به درمانی طولانی با داروهایی مثل آنتی اسیدها، رانیتیدین، سایمتیدین، فاموتیدین، امپرازول و مانند آنها دارد. علّت این درمان طولانی آن است که گفته می شود که یکی از خصوصیات این بیماری، عود مکرّر آن است تا جایی که ۹۰-۸۰ درصد بیماران پس از قطع دارو دچار عود بیماری می شوند. این مساله از نظر ما نادرست است و اعتقاد داریم که این درصد بالای عود، خصوصیت بیماری نیست؛ بلکه ناشی از ضعف این درمان ها و نیز عدم رعایت مسایل پیشگیرانه از سوی بیماران است. در درمان های انجام شده به شیوه طبّ سنّتی، ما کمتر با این مشکل مواجه می شویم.

 درمان به شیوه طبّ سنّتی

اعتقاد قوی داریم که با رعایت موارد تغذیه ای و بهداشتی، بیماری ریفلاکس به طور کامل بهبود می یابد؛ امّا برای راهنمایی بیمارانی که عجله بیشتری برای درمان یا اراده کمتری برای رعایت موارد فوق دارند نسخه های ساده ای را ذکر می کنیم:

۱- شیرین بیان: شاید بهترین ضدّ اسید طبّ سنّتی باشد. علاوه بر درمان ترش کردن؛ در درمان نفخ، مشکلات هضمی و سنگینی معده و زخم های معده و روده بسیار موثّر است. در اشکال مختلف(عرق، ریشه و پودر ریشه، پودر عصاره و رُبّ) قابل دسترسی و به صورت های مختلف قابل مصرف است. روزی ۳-۲ وعده و هر بار یک قاشق چایخوری از انواع جامد را در کمی آب جوش ریخته مصرف کنید(استفاده به صورت جوشانده و دم کرده هم مانعی ندارد) البته اولویت با مصرف ربّ شیرین بیان(معروف به ربّ سوس) است. برای مصرف عرق شیرین بیان هم روزی ۳-۲ بار و هر بار نصف استکان کوچک مصرف کنید. توجّه داشته باشید که می توانید مصرف شیرین بیان را برای دوره های یکی دو ماهه ادامه دهید ولی بهتر است مصرف آن طولانی نباشد. همچنین به علّت اثر افزایشی این دارو بر روی فشار خون، بهتر است افراد مبتلا به پرفشاری خون یا بیماری های قلبی از مصرف آن خودداری کنند. جواز مصرف این دارو در زنان باردار هم مورد تردید است.

۲- فهرست بلند بالایی از سایر داروها وجود دارد که می توانند به تنهایی یا به صورت ترکیبی با سایر داروها و به روش های مختلف مورد استفاده قرار گیرند:

داروهای گرم: آویشن، بابونه، زنیان، تخم کرفس، تخم شوید، تخم رازیانه، انیسون، دارچین، زنجبیل، رزماری، مرزنجوش، گلپر، به لیمو(وِروِن) و …

داروهای خنک: تخم گشنیز، گل همیشه بهار، جفت بلوط(پوسته نازک روی مغز بلوط) و …

از آنجا که ترش کردن در اکثر موارد ناشی از سرد شدن معده است؛ اغلب بیماران – حتّی بیماران گرم مزاج – نیاز بیشتری به تجویز داروهای گرمی خواهند داشت؛ امّا در موارد استثناء، پزشک با تجربه قادر خواهد بود با ترکیب مناسب این داروها، علاوه بر درمان ریفلاکس، رعایت حال کبد گرم بیمار را نیز بکند.

 ۳- داروهای آرام بخش: گفتیم که استرس یکی از عوامل مهم تشدید ترش کردن است. خوشبختانه بسیاری از داروهای فوق الذّکر(به ویژه آویشن، بابونه، دارچین، رزماری، مرزنجوش به لیمو و تخم گشنیز) اثر آرام بخشی مناسبی هم دارند. با این حال، در صورت ضرورت می توان از داروهای آرام بخش متعدّدی که اثر تقویتی روی کارکرد معده هم دارند، در ترکیب با داروهای فوق استفاده کرد. نمونه معروف این داروها، گل گاوزبان، سنبل طیب، بادرنجبویه و … می باشد.

 ۴- در صورت وجود یبوست می توانید داروهایی مثل فلوس، برگ سنا، گل سرخ، خطمی و … را با داروهای فوق ترکیب کنید. البته زیاد بودن اسید معده از علل مهم یبوست های مقاوم به درمان است و در بسیاری از مواقع، تنها با درمان ترش کردن معده، کارکرد روده ها نیز تنظیم خواهد شد.

 ۵- آب سیب زمینی خام: این داروی نه چندان خوش طعم اثر عجیبی در درمان ترش کردن – به خصوص در موارد اورژانسی – دارد. بسیاری از بیماران با چند روز مصرف آب سیب زمینی خام، بهبودی فوق العاده ای را تجربه می کنند. توصیه ما روزانه ۳ بار و هر بار یک چهارم تا نصف استکان از دارو برای حدّاکثر یک هفته است.

 ۶- عسل: یک درمان قاطع برای درمان انواع مشکلات معده و به خصوص ترش کردن است. تقریباً تمام کسانی که خود را عادت می دهند بلافاصله پس از پایان غذا، یک قاشق مربّاخوری عسل میل کنند؛ به طور کامل درمان خواهند شد. معدود کسانی هستند که به علّت حرارت زیاد کبد با خوردن عسل، دچار تشدید مشکل می شوند که این افراد بهتر است از این درمان خودداری کنند.

 ۷- بادکش: بادکش روی معده علاوه بر ایجاد حالت مکش و بازگرداندن اسید از مری به معده، اثر تنظیمی فوق العاده ای در میزان اسید معده دارد. لذا انجام بادکش معده را حدّاقل به عنوان یک درمان کمکی، مدّ نظر داشته باشید.

۸- در موارد شدید ترش کردن و برای درمان علامتی، می توانید نصف قاشق چایخوری جوش شیرین خوراکی را در یک استکان آب حل کرده به تدریج میل کنید. طبیعتاً این درمان بهتر است به صورت موردی استفاده شود و نباید به آن به عنوان یک روش درمانی دایم نگاه کرد.

نکته ۱: در بعضی منابع طبّ جدید از عرق نعناع به عنوان یکی از تحریک کننده های ترش کردن یاد شده است. نظرات اطبای سنتی در این مورد متفاوت است. بهتر است در این مورد کمی احتیاط کرد.     

نکته ۲: یکی از علل مهم ترش کردن وجود فتق های هیاتال(فتق معده به دیافراگم) است که در موارد شدید منجر به جرّاحی می شود. این بیماران نیز با رعایت دستورات فوق بهبودی پیدا خواهند کرد.