بسم الله الرّحمن الرّحیم

و صلّی الله علی محمّد و آله الطّاهرین و لعنه الله علی اعدایهم اجمعین

حجامت شناخت؛ مقاله سوّم

تمهیدات حجامت

توصیه: قبل از مطالعه این مقاله، دو قسمت نخست این سلسله مقالات را مطالعه کنید:

حجامت شناخت؛ مقاله نخست؛ سیر تاریخی

حجامت شناخت؛ مقاله دوّم؛ روش اجرای حجامت

اشاره:

هدف این مقاله، برشمردن کارهایی است که «فرد حجامت شونده» باید انجام دهد یا برای او انجام دهند تا نتیجه مطلوبی از حجامت عاید شود. بنابراین، مخاطب اصلی این مقاله، بیماران و مردمی هستند که قصد انجام حجامت را دارند ولذا سعی کرده ایم که از ورود مطوّل و تخصّصی به مباحث علمی خودداری نماییم. بالطبع در مقالات آینده، بحث های کامل تر مربوط به این مباحث ذکر خواهد شد؛ مثلا اگر در این مقاله، در مورد زمان های مناسب و نامناسب برای حجامت مختصرا گفتگو می شود، در یکی از مقالات آینده به طور تخصّصی در مورد مساله «حجامت و زمان»،  به بحث خواهیم پرداخت.

این مقاله دارای سه فصل است:

الف- تمهیدات قبل از حجامت.

ب- تمهیدات زمان انجام حجامت.

ج- تمهیدات پس از حجامت.

الف- تمهیدات قبل از حجامت

1- دانش خود را در زمینه حجامت بالا ببرید تا توانایی تشخیص حجامت خوب و بد را پیدا کنید.

2- برای حجامت، به مراکز معتبر مراجعه کنید اما بدانید که مراکز معتبر لزوما همان مراکزی نیستند که تبلیغات بیشتری می کنند بلکه در بسیاری از موارد، این دو با هم رابطه ای عکس دارند.

3- بهترین حجامت را لزوما پزشکان انجام نمی دهند. گاهی تجربه یک حجّام، حدّاقل در زمینه عملی، او را برتر از ما پزشکان می کند. به هرحال باید حجامتِ خوب را بشناسید تا حجامت گرِ خوب را بشناسید.

4- به تشخیص پزشک معالج خود در مورد ضرورت یا ممنوعیت احتمالی حجامت احترام بگذارید و آن را قبول کنید.

5- در بسیاری از مواقع، بهترین نوع حجامت برای شروع درمان، حجامت عام است امّا ارائه طرح درمانی از وظایف پزشک شما است و بهتر است به نظر او احترام بگذارید.

6- چه کسانی نباید حجامت کنند؟

تشخیص این امر به عهده پزشک است و همو وظیفه دارد تا ارزیابی های کامل و لازم را قبل از حجامت انجام دهد. امّا در این زمینه افراد دارای مشکلات ذیل حتما باید قبل از حجامت با پزشک خود مشورت کنند:

6-1- پیوند عضو: پیوند عضو از موارد ممنوعیت مطلق حجامت است. حجامت، توان دستگاه ایمنی بدن را زیاد می کند و این می تواند منجر به ردّ پیوند شود.

6-2- ضعف قوای بدنی: تحت این عنوان کلّی، این موارد قابل اشاره است:

- کم خونی شدید: مبتلایان به کم خونی های خفیف (و از جمله تالاسمی مینور) در صورت تشخیص پزشک می توانند حجامت کنند امّا کسانی که از کم خونی های شدید رنج می برند هرگز نباید حجامت کنند.

کسانی که در ماه های اخیر دچار خونریزی های شدید(مثل قاعدگی های طولانی و شدید، خون دماغ های مکرّر و طولانی، خونریزی های ناشی از تصادفات و جرّاحی و زایمان و ...) یا خون ریزی های خفیف مزمن(مثل خون ریزی های مزمن گوارشی، لکه بینی بین قاعدگی ها و ...) بوده اند؛ دوره بیماری های سخت و ناتوان کننده را از سر گذرانده اند یا مشغول مبارزه با آن هستند؛ رژیم های غذایی طولانی یا شدید گرفته اند و ... می توانند از مظنونان کم خونی باشند و باید پزشک خود را در جریان بگذارند.

- استفاده کنندگان طولانی از داروهای سرکوب کننده ایمنی و از جمله انواع کورتون ها.

- کسانی که در زندگی عادّی، مکرّرا دچار علائمی مانند افت فشار، ضعف و بی حالی و سرگیجه می شوند؛ دست و پای سردی دارند و ....

6-3- سابقه غشوه شدید حجامت: سابقه افت فشار و غشوه حجامت به خودی خود مانعی برای حجامت نیست و این افراد در صورت تشخیص پزشک و با رعایت تمهیداتی قادر به حجامت مجدّد هستند امّا کسانی که سابقه غشوه های بسیار شدید و سنگین دارند باید در مورد انجام حجامت تجدیدنظر کنند مگر آن که غشوه های قبلی آنها به عللی قابل پیشگیری یا قابل درمان اتفاق افتاده باشد.

6-4- سابقه ایجاد جوش گاه های شدید: برخی افراد که با ایجاد هرگونه زخم در روی پوست دچار جوش گاه های شدید و بدشکل می شوند بهتر است از انجام حجامت صرف نظر کنند.

6-5- غلبه بلغم: افراد بلغمی به ویژه کسانی که علائم غلبه واضح بلغم دارند، ضمن احتمال بیشتر برای غشوه، معمولا سود چندانی از حجامت نمی برند یا ممکن است از این بابت دچار خسران هم بشوند.

این افراد معمولا چاق و سفید و بی حال هستند و ممکن است این علائم را هم داشته باشند:

سپیدی، نرمی، سردی و سستی پوست؛ بی مو شدن بدن؛ سنگینی و کندی حواس و فراموشی؛ ریزش آب دهان؛ عدم تشنگی؛ آب بینی رقیق فراوان که البته فاقد سوزش است؛ ترشحات پشت حلق بلغمی وسرفه زیاد؛ درد عقب سر؛ افزایش اشتهای غیرقابل مهار؛ آروغ ترش و ضعف معده به ویژه با خوردن ترشیجات؛ احساس کسالت، ضعف، خستگی و کوفتگی بدن و مفاصل؛ بی میلی به غذای صبح؛ سكته؛ برص؛ سفیدی ادرار؛ خواب زیاد امّا سطحی و خواب دیدن آب، باران و برف؛ مدفوع بدبو؛ افزایش چربی شکمی و ....

6-6- دوران قاعدگی، نفاس و شیردهی بانوان:

- حجامت بانوان در دوره قاعدگی ممنوع است و هرقدر شدّت خونریزی بیشتر باشد این ممنوعیت هم تشدید می شود. در زمان اوج خونریزی قاعدگی بیشترین احتمال خطر وجود دارد. با نزدیک شدن به اواخر قاعدگی هم؛ علیرغم کاهش خونریزی، به دلیل افزایش سرمای مزاجی بدن زن، احتیاط بیشتری لازم است. در صورت ضرورت، اوایل قاعدگی که هنوز خونریزی شدید زن شروع نشده است می توان او را حجامت کرد.

 - دوره نفاس(یا خونریزی پس از زایمان) هم همین وضع را دارد امّا به دلیل مشکلات ناشی از بارداری و زایمان و شیردهی، احتیاط در آن بسیار شدیدتر و جدّی تر است.

- در دوره شیردهی هم اولویت با ترک حجامت است به ویژه این که مشکلاتی مانند کم خونی یا ضعف قوای بدنی وجود داشته باشد. فراموش نکنید که مادّه اوّلیه برای ساخته شدن شیر، خون است ولذا در این دوران جز به ضرورت نباید خون را از بدن خارج کرد.

6-7- دوران بارداری: علاوه بر ممنوعیت های عمومی، توصیه می شود بانوان در اوایل و اواخر بارداری حجامت نکنند. در صورت ضرورت، حجامت بانوان باردار بین ماه 4 تا 7 انجام می شود.

6-8- مصرف برخی داروها: هیچ دارویی به طور مستقیم منعی برای انجام حجامت نیست. برخی داروها مانند داروهای سرکوب کننده دستگاه ایمنی یا داروهای شیمی درمانی به واسطه تحلیل قوای بدنی مانعی برای حجامت محسوب می شوند.

هیچ کدام از داروهای ضدّانعقادی(مثل آسپرين، وارفارين، هپارین، دي پريدامول و ...) آن قدر توان ندارند که بابت عدم قطع خونریزی پس از حجامت، ایجاد نگرانی کنند و لذا مصرف کنندگان داروهای ضدّانعقادی می توانند با خیالی راحت حجامت کنند.

بهتر است بین حجامت و مصرف داروهایی که ایجاد برادی کاردی(کاهش ضربان قلب) ایجاد می کنند(مانند پروپرانولول یا ایندرال)، حدّاقل 4 ساعت فاصله باشد.

6-9- بیماری های خونریزی دهنده: در بیماری هایی مثل هموفیلی یا کمبود شدید پلاکت، به دليل احتمال ايجاد خـونـريـزي شـديد باید در انجام حجامت تجدیدنظر کرد.

6-10- ترس و اضطراب شدید: اگر فردی دچار اضطراب غیرقابل کنترل نسبت به حجامت است احتمال غشوه در او بسیار زیاد است. این ترس زیاد، باعث اسپاسم عروقی منتشری نیز می شود که نتیجه مثبت حجامت را بسیار کم می کند.

6-11- صرع: کسانی که به صرع فعّال مبتلا هستند ممکن است در حین حجامت نیز دچار تشنّج شوند. لذا حجامت این افراد تنها در موارد ضروری و با رعایت تمهیدات ویژه انجام شود.

6-12- عدم رعایت تمهیدات آماده سازی: کسانی که تمهیدات غذایی و دارویی مربوط در آماده سازی قبل ازحجامت را انجام نداده اند، اگر وضعیتشان به نحوی باشد که در صورت انجام حجامت، امکان تشدید بیماری آنها وجود داشته باشد، نباید حجامت کنند. تشخیص این مساله تخصصی به عهده پزشک معالج است.

6-13- اگر اهدای خون به هر علتی برای شما ممنوع شده است پزشک را مطلع سازید.

تذکّر مهم: تصمیم نهایی در مورد انجام یا عدم انجام حجامت، به عهده پزشک حاذق است. یک پزشک حاذق ممکن است در جایی که به نظر دیگران، منع مطلق انجام حجامت یا فصدباشد، اقدام به این کار بکند و بیمار را نجات دهد. مثلا نوجوانی که به دلیل خون دماغ های غیرقابل مهار، دچار ضعف و علائم کم خونی شده است با انجام یک حجامت علمی، به راحتی درمان خواهد شد.

سؤال: بیماری هایی مانند هپاتیت و ایدز، منعی برای انجام حجامت هستند؟

پاسخ این سؤال منفی است بلکه حجامت از ارکان درمان این دو بیماری است. تنها این که احتیاطات لازم برای عدم انتقال این بیماری ها باید اعمال شود. بنابراین مبتلایان به این بیماری ها نباید بیماری خود را از پزشک پنهان کنند و پزشکان نیز نباید از انجام حجامت این افراد، طفره بروند.

7- تمهیدات زمانی حجامت

الف- اوقات مناسب

1- فصول مناسب: بهترين فصل براي انجام حجامت، فصل بهار و پس از آن به ترتيب پاييز، تابستان و زمستان مي باشد.

نکته: منظور ما از فصل، فصل طبّی است و نه تقویمی. مثلا در بسیاری از مناطق ایران، از نیمه اسفند، وضعیت هوا عوض می شود و گیاهان شروع به سبز شدن می کنند که این تغییر، مصادف با شروع بهار طبّی است. طبیعتا در مناطق گرمسیر، بهار، زودتر از این شروع می شود و در مناطق سردسیر، دیرتر.

2- روزهاي مناسب در يك ماه: در روايات حضرات معصومين(عليهم السّلام) به طور خلاصه این روزها برای حجامت مناسب دانسته شده اند:

- روزهای 12 تا 15 هر ماه قمري.

- روزهای هفده، نوزده و بیست و یک هر ماه قمری.

- پنج شنبه آخر هر ماه قمری.

3- روزهاي مناسب در يك هفته: در این مورد روايات مختلفي وارد شده كه تعيين يك روز خاصّ را مشكل مي كند. شاید بهتر باشد در مورد حجامت نکردن در روزهای نامناسب تمرکز بیشتری داشته باشیم که در سطور ذیل به آنها اشاره می شود.

4- ساعات مناسب در طول روز: در روایات شریف، براي روزهاي مختلف هفته، ساعات متفاوتي ذكر شده است. امّا درمجموع و با توجّه به نظرات بزرگان طبّ سنّتی، ظاهرا ساعات ابتدايي روز(ساعات دوّم و سوّم از شروع روز) و ساعات نزديك به غروب آفتاب، براي انجام حجامت مناسبترند.

5- ايّام خاص و ویژه: در روايات اهل بیت علیهم السّلام، بعضي روزها به طور ويژه مورد تأكيد قرار گرفته اند:

- روزهاي سه شنبه اي كه مصادف با هفدهم، نوزدهم و يا بيست و يكم ماه قمري باشند.

- اوّلين سه شنبه ماه آذار رومی: با توجّه به شروع این ماه در روز 23 اسفند، اوّلین سه شنبه آذار، معمولا مصادف با آخرین سه شنبه سال شمسی است.

- هفتم و چهاردهم ماه رومی حزيران: طبق بعضی تقاویم، مصادف با 30 خرداد و 6 تير هر سال و طبق بعضی تقاویم دیگر، مطابق با 29 خرداد و 5 تیر هر سال هستند.

ب- اوقات نامناسب

1- فصل زمستان: در زمستان باید انجام حجامت را به موارد ضروری محدود کرد.

2- ماه رومی کانون اوّل: در رساله ذهبیه بر عدم انجام حجامت در این ماه تاکید شده است که از 23 آذر، شروع و به 23 دی ختم می شود.

3- جمعه ها: طبق تاکید بسیار زیاد روایات، بايد در روز جمعه- به خصوص هنگام زوال یعنی نزدیک ظهر- از انجام حجامت پرهيز شود. در صورت وجود اضطرار و ضرورت، ضمن رعایت تمهیدات حجامت اضطراری، در صورت امکان بهتر است حجامت را به عصر جمعه موکول کرد.

4- چهارشنبه ها: برخي روايات از انجام حجامت در اين روز نهي كرده بعضي ديگر آن را جايز شمرده اند امّا درمجموع به نظر مي رسد بهتر باشد در روزهاي چهارشنبه نيز يا حجامت نكرد يا در صورت ضرورت، تمهيدات لازم برای حجامت اضطراری را مدّ نظر داشت.

5- به هنگام بروز طوفان، وقوع زمين لرزه یا وزش بادهاي شديد، ماه گرفتگي و خورشيدگرفتگي، از انجام حجامت بپرهيزيد:

* «يَحْتَجِمُ فِي يَوْمٍ صَاحٍ صَافٍ لَا غَيْمٌ فِيهِ وَ لَا رِيحٌ شَدِيدَةٌ: حجامت در روزى انجام شود که روشن و صاف و بدون ابر باشد و باد شدیدی در كار نباشد »

(على بن موسى، امام هشتم عليه السلام، طبّ الإمام الرضا عليه السلام (الرسالة الذهبية) - ايران ؛ قم، چاپ: اول، 1402ق. ص59)

حجامت اضطراري: در صورتي كه بنا به تشخيص پزشك، نياز فوری به انجام حجامت وجود داشته باشد؛ تمام موارد فوق الذّكر قابل اغماض است(اين مسأله در روايات نيز مورد تأكيد قرار گرفته است). بنابراين در صورت وجود ضرورت طبّي، در يك روز جمعه از ماه کانون اوّل نيز، مي توان و بايد حجامت كرد. امّا به توصيه حضرات معصومين، (عليهم السّلام)، و براي از بين بردن اثرات منفي اين حجامت هاي ضروري، حتما بايد سه مسأله را مدّ نظر داشت: قرائت آيت الكرسي، طلب خير و ذكر شريف صلوات كه به ويژه بر مورد اوّل تأكيد زيادي شده است.

ج- فواصل زمانی

فاصله زماني بين انجام حجامت ها به عوامل متعدّدي بستگي دارد كه از آن جمله مي توان به سنّ، جنس، مزاج، نوع تغذيه و نوع بيماري شخص و نيز، فصل انجام حجامت اشاره نمود ولذا اين زمانبندي براي هر شخص، به طور جداگانه و توسّط پزشك او مشخّص مي گردد امّا اجمالا باید دانست که انجام حجامت های متوالی با فواصل کوتاه، غلط است.

این که برخی پزشکان به نقل از رساله ذهبیه، توصیه به تناوب حجامت بر اساس سن می کنند(مثلا بیست ساله ها، هر بیست روز یک بار) به دلایل متعدّد در زمان فعلی قابل اجرا نیست که در مقالات آینده، مفصلا مورد بحث قرار می گیرد.

8- تمهیدات جسمی و روحی

یک اتّفاق مهم مانند عروسی خودتان یا یکی از نزدیکانتان را درنظر بگیرید! از مدّتها قبل برایش آماده می شوید و تدارک می بینید و تا مدّتی بعد از آن هم، با وقایع مربوط به آن مواجه هستید.

حجامت هم برای بدن یک اتّفاق بزرگ و میمون است و به همین دلیل از مدّتی قبل باید او را برای این کار آماده کرد و تامدّتی بعد هم به مدیریت حوادث پس از حجامت پرداخت. به عبارت دیگر ابتدا باید بدن را آماده کرد و به شرایط مطلوبی رساند تا حجامت برایش سرتاسر نفع و سود باشد و کامل ترین اثر را ایجاد کند و بعد از حجامت هم زمینه را فراهم کرد تا سلسله وقایع آبشار مانندی که در بدن به راه می افتند، در بستر مناسب خود جریان یافته، جسم را به سرمنزل سلامتی رهنمون کنند.

تمهیدات جسمانی قبل از حجامت را در این قسمت؛ و مسائل مربوط به بعد از حجامت را در سطور آینده بررسی می کنیم:

در حجامت، قرار است که از راه خون، مواد زائد و اضافی بدن دفع شوند. برای این کار ضرورت دارد که با تمهیداتی ازجمله تغییر در رژیم غذایی و مصرف برخی خوراکی ها یا داروها، این مواد را که در نقاط مختلف بدن رسوب کرده اند، نرم کرده(نضج یا پختن)؛ به داخل رگ ها، هدایت و از راه حجامت خارج کرد. همچنین خون را نیز باید به رقّت مناسب رساند تا به راحتی از محلّ حجامت خارج شود. قوای جسمی و روحی نیز باید برای این اتفاق آماده شوند.

این تمهیدات، مسائلی تخصّصی هستند که پزشک معالج موظّف است در مورد هر شخص، به طور جداگانه تعیین و تبیین کند. بنابراین و با مشورت پزشک خود، سعی بر اجرای این تمهیدات داشته باشید تا بهره بیشتری از حجامت خود ببرید.

امّا اگر این هماهنگی به هر دلیلی مقدور نشد این موارد که از روایات شریف و نیز توصیه های اهل فن اخذ شده اند را رعایت کنید:

الف- مصرف انار، آب انار و یا شربت انار(ربّ انار حل شده در آب) در روزها و حتّی بلافاصله قبل از حجامت بسیار مفید است. البته انار استفاده شده نباید ترش باشد:

* در کتاب مكارم الأخلاق‏ به نقل از زيد شحّام آمده که نزد امام صادق عليه السلام بودم كه حجامتگرى را طلبيد. پس به او فرمود: «ابزارهاى حجامت خود را بشوى و بياويز». آن‏گاه، انارى طلبيد و خورد. چون حجامت را به پايان برد، انار ديگرى طلبيد و خورد و فرمود: « هذا يُطفِئُ المِرارَ: اين، تلخه را فرو مى ‏نشانَد».

(مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوار (ط - بيروت) - بيروت، چاپ: دوم، 1403 ق. ج 59، ص123)

ب- مصرف خوراکی هایی مانند آب‌غوره، آش آبغوره، آب زرشک، آب شاتوت و سوپ جو در روزهای قبل از حجامت به ویژه در افراد گرم مزاج، خون را رقیق می‌کند و موجب دفع مواد زائد بیشتری از خون می‌شود.

ج- در روزهای منتهی به حجامت از پرخوری و مصرف غذاهایی که خون غلیظ تولید می کنند مانند بادنجان، گوشت گاو گوساله، کلّه پاچه، عدس، سرخ کردنی ها و غذاهای پرچرب، اغلب غذاهای مصنوعی و ... بپرهیزید.

د- برخی اعتقاد دارند از هشت ساعت قبل از حجامت نباید غذاهای با طبع سرد، تخم مرغ و ماهی مصرف شود.

هـ- سعی کنید حدّاقل از دوازده ساعت قبل از حجامت، دخانیات، موادّ افیونی، خوراکی های حاوی کافئین(چای، قهوه، نوشابه، کاکائو و ...) مصرف نکنید.

و- حدّاقل از 12 ساعت قبل از حجامت، آمیزش زناشویی یا اشکال دیگر دفع شهوت، نداشته باشید:

* «وَ يَجِبُ فِي كُلِّ مَا ذَكَرْنَا مِنْ إِخْرَاجِ الدَّمِ اجْتِنَابُ النِّسَاءِ قَبْلَ ذَلِكَ بِاثْنَتَيْ عَشْرَةَ سَاعَةً: لازمست دوازده ساعت قبل از خون گرفتن از مقاربت با زنان اجتناب كرد.»

(على بن موسى، امام هشتم عليه السلام، طبّ الإمام الرضا عليه السلام (الرسالة الذهبية) - ايران ؛ قم، چاپ: اول، 1402ق. ص59)

ز- هیچ گاه با شکم گرسنه حجامت نکنید. به همین دلیل، حجامت در ماه مبارک رمضان باید به بعد از افطار موکول شود. یادتان باشد حجامت در حال گرسنگی، علاوه بر احتمال غشوه و ضعف، کم سود و  یا حتی بدون منفعت است ولذا به صرف قدرت بدنی مناسب، نمی توان در حال گرسنگی اقدام به حجامت کرد.

درعین حال، حجامت با معده انباشته هم مضر است.

بهترین زمان برای حجامت، دو تا سه ساعت بعد از غذاست که غذا از معده خارج شده باشد امّا انسان احساس سیری دارد و هنوز گرسنه نشده است:

* امام صادق علیه السّلام می فرمایند:« إِيَّاكَ وَ الْحِجَامَةَ عَلَى الرِّيقِ‏: از حجامت در حال ناشتا بپرهیز.»

(مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوار (ط - بيروت) - بيروت، چاپ: دوم، 1403 ق. ج 59، ص124)

* هم ایشان علیه السّلام فرموده اند:«لَا تَحْتَجِمْ حَتَّى تَأْكُلَ شَيْئاً فَإِنَّهُ أَدَرُّ لِلْعُرُوقِ  وَ أَسْهَلُ لِخُرُوجِهِ وَ أَقْوَى لِلْبَدَنِ: تا چیزی نخورده ای حجامت نکن که این کار موجب استواری عروق، آسانی خروج خون و تقویت بدن است.»

(همان منبع)

* امام رضا علیه السّلام می فرمایند:«الْحِجَامَةُ بَعْدَ الْأَكْلِ لِأَنَّهُ إِذَا شَبِعَ الرَّجُلُ ثُمَّ احْتَجَمَ اجْتَمَعَ الدَّمُ وَ أَخْرَجَ الدَّاءَ وَ إِذَا احْتَجَمَ قَبْلَ الْأَكْلِ خَرَجَ الدَّمُ وَ بَقِيَ الدَّاءُ: حجامت، پس از غذاخوردن باشد؛ چراکه وقتی شخص سیر باشد و حجامت کند، خون جمع می شود و بیماری خارج می شود امّا اگر قبل از غذاخوردن حجامت کند، خون خارج می شود و بیماری باقی می ماند.»

(همان منبع)

ح- به هنگام حجامت، مایعات بدن باید در حد مناسبی باشد چراکه کم آبی، موجب غلظت خون و اختلال در نتیجه حجامت است. بنابراین در حال تشنگی و کم آبی بدن حجامت نکنید و قبل از حجامت، با مصرف مناسب مایعات، خود را به تعادل برسانید.

ط- اگر دچار یبوست مزاج هستید، قبل از انجام حجامت خود را درمان کنید. برای کسب اطّلاعات بیشتر می توانید این مقاله را بخوانید:

امّ الامراضی به نام یبوست.

ی- قبل از حجامت، بدن نباید وقایع سنگین و پرفشار را از سر بگذراند. بعد از یک ورزش سنگین، پس از یک استحمام طولانی، به دنبال یک هیجان یا استرس بزرگ، و نیز درحالت خستگي يا بي خوابي شديد، ترس، نگراني يا عصبانيّت زياد و ... زمان مناسبی برای حجامت نیست. مدّتی صبر کنید تا جسم و روح شما آرام شود و بعد حجامت کنید.

ک- رفتن به حمّام یا سونا هم ازجمله وقایع سنگینی است که نباید بلافاصله پس از آن حجامت کرد. مورد استثناء کسی است که خون بسیار غلیظی دارد. توقف در حمام و بخارات آب گرم، باعث نرمی پوست و رقت خون می شود. این فرد پس از استراحتی یک ساعته بعد از استحمام، می تواند حجامت کند. با این توضیحات، واضح است که حجامت در حمام نیز مجاز نیست.

نکته: منظور از حمّام، همان روش قدمی یعنی توقف طولانی در حمّام داغ است و نه دوش گرفتن ساده. دوش گرفتن ساده و سبک قبل از حجامت منعی ندارد.

ل- علی العموم نیاز به کوتاه کردن موهای موضع حجامت نیست.

م-  قبل از انجام حجامت، وضو بگيريد.

ن- قبل از حجامت صدقه بدهید: این توصیه به طور اختصاصی برای حجامت وارد نشده است اما به دلیل آثار بی شمار برشمرده شده برای صدقه در روایات اهل بیت علیهم السّلام و به ویژه آثار آن در دفع بلایا(که آثار جانبی و ناخواسته درمان هم می تواند جزء آنها باشد) بهتر است به این کار اقدام کرد. البته توصیه ما به همکاران این است که به نیابت از مراجعین به مطب خود، همه روزه مبلغی را صدقه بدهند.

س- در حال جنابت و یا سایر پلیدی های معنوی حجامت نکنید.

ع- آمادگی روحی در حجامت بسیار مهم است. اگر تجربه نخست شما در حجامت است و احساس اضطراب و ترس می کنید، سعی کنید با گفتگو و مشورت با پزشک و نیز کسانی که خودشان قبلا حجامت کرده اند، بر این ترس غلبه کنید امّا اگر ترس شما شدید و غیرقابل کنترل است؛ از خیر حجامت بگذرید.

برای آرامش بیشتر یادتان باشد که حجامت، درد چندانی ندارد، جای تیغ هایش روی بدن شما نمی ماند، عارضه خاصّی ندارد و ....

9- تمهیدات سنّی

در منابع طبّ سنّتی، قبل از 2 سالگی و بعد از 60 سالگی به عنوان سنین ممنوعیت حجامت ذکر شده است. البته این منع، منع مطلق نیست و بسته به شرایط بیمار و تشخیص طبیب می توان اقدام به حجامت کرد چنان که در کتب طبّ سنّتی قدیم هم به موارد استثنائی مانند حجامت طحال در درمان نوعی بیماری طحال شیر خواران یا حجامت لاله گوش برای درمان زردی نوزادان اشاره شده است. برای سن بالاتر از 60 سال نیز بسته به ضرورت های طبّی و وضعیت مزاجی و جسمانی شخص، حجامت قابل انجام است.

امّا در منابع طبّ اسلامی و در روایات شریف اهل بیت علیهم السّلام، سنّ شروع حجامت(پیشگیرانه) از 4 ماهگی ذکر شده  است که البتّه در موارد ضروري(مثل درمان زردي) مي توان نوزاد چندروزه را نيز حجامت كرد.

در منابع اسلامی، براي سنّ پايان حجامت، محدوديت خاصّي وجود ندارد و بايد بر اساس وضعيت فرد اقدام شود.

ب- تمهیدات زمان انجام حجامت

1- به هنگام حجامت، به حالت چهارزانو بنشینید.

چرا چهارزانو؟

این مساله توصیه ای است که در کتاب الفقه(منسوب به امام رضا) وارد شده است:

* « إِذَا أَرَدْتَ الْحِجَامَةَ فَاجْلِسْ بَيْنَ يَدَيِ الْحَجَّامِ وَ أَنْتَ مُتَرَبِّعٌ‏: وقتی خواستی حجامت کنی، پیش حجّام چهارزانو بنشین...»

(بحار الأنوار/ مجلسى، محمد باقر/‏ دار إحياء التراث العربي‏/‏ بیروت/ ج‏59 / ص117)

تمام حجامت ها(به جز موارد استثناء مثل حجامت ساقین که در حالت ایستاده انجام می شود) باید به این حالت اجرا شوند. بنا به تجربه، حالت چهارزانو، علاوه بر راحتی،بهترین حالت برای حفظ فشار خون و پیش گیری از افت آن و ایجاد حالت غشوه حجامت است.

متاسفانه در بسیاری از مراکز، افراد روی تخت یا صندلی و با پاهایی آویزان اقدام به حجامت می کنند که این امر درصد موارد غشوه حجامت را بسیار زیاد می کند. اگر شخصی به هر دلیل قادر به نشستن در این حالت نیست و باید پاهایش را آویزان کند، لازم است که حجّام در طول زمان انجام حجامت توجّه ویژه ای به او داشته باشد تا در صورت بروز علائم غشوه، اقدامات لازم را انجام دهد.

2- بدون كفش(و ترجيحاً بدون جوراب و انگشتر) حجامت را انجام دهید: این توصیه ها، علاوه بر مساله مربوط به آلوده نشدن تخت حجامت( که قرار است روی آن چهارزانو بنشینید) تبادلات خونی را آسان تر و احتمال غشوه حجامت را کمتر می کند.

3- عینک خود را بردارید: دلیل این کار، خطرات احتمالی ناشی از شکستن عینک در صورت بروز غشوه حجامت است.

4- در صورت امكان، رو به قبله بنشينيد: برای این توصیه دلیل روایی یا طبّی ذکر نشده است امّا شاید مثل خیلی از اعمال عبادی، نشستن رو به قبله در حجامت هم ارجح باشد.

5- قبل از شروع حجامت، سه بار، از خداوند، طلب خير كنيد: این توصیه در روایات شریف اهل بیت علیهم السّلام وارد شده است:

* پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله وسلّم فرموده اند:

 «‏ إِذَا تبغِي [تَبَيَّغَ‏] الدَّمُ بِأَحَدِكُمْ فَلْيَحْتَجِمْ فِي أَيِّ الْأَيَّامِ كَانَ وَ لْيَقْرَأْ آيَةَ الْكُرْسِيِّ وَ يَسْتَخِيرُ اللَّهَ تَعَالَى ثَلَاثاً وَ يُصَلِّي عَلَى النَّبِيِّ: هرگاه دچار غلبه خون شدید، هر وقت که بود حجامت کنید و آیت الکرسی را بخوانید و سه بار از خدای متعال درخواست خیر کنید و بر پیامبر صلوات بفرستید.»

(ابن اشعث، محمد بن محمد، الجعفريات (الأشعثيات) - تهران، چاپ: اول، بى تا. ص 162)

امّا این که این طلب خیر با چه لفظی باشد مورد اشاره روایات قرار نگرفته است. طبیعتا این دعا به هر لفظی قابل خواندن است امّا بنده توصیه می کنم از این دعا استفاده شود که هم طلب خیر است و هم به هدف حجامت یعنی عافیت اشاره دارد:

* سه بار بگوييد: «اَستخيرُ اللّهَ بِرَحمَتِهِ خِيَرَةً في عافيَةٍ: از رحمت خداوند، براي سلامتي، طلب خير مي كنم.»

(الكافي/كلينى، محمد بن يعقوب‏/دار الكتب الإسلامية/تهران‏/ 1407 ق‏/ ج 3/ص 470)

البته این دعا مربوط به انجام استخاره است امّا چون استخاره هم نوعی طلب خیر است، شاید خواندن این دعا در این موضع، مطلوب باشد.

6- قرائت آيت الكرسي: طبق توصیه روایات و پیش از شروع حجامت، آیت الکرسی(آیات 257-255 سوره مبارکه بقره) را بخوانید.

7- تلاوت ذكر صلوات: سعی کنید از ابتدا تا انتهای حجامت بر این ذکر شریف مداومت داشته باشید.

نکته: قرائت آيت الكرسي، طلب خیر و تلاوت ذكر صلوات از توصیه های وارد شده در روایات برای مواردی است که حجامت در زمان های غیرمناسب انجام می شود تا با توکّل به خدای متعال و توسّل به اهل بیت عصمت و طهارت، علیهم السّلام، از ضررهای این گونه حجامت ها ممانعت به عمل آید. امّا با توجه به علم اندک ما در مورد دقائق حجامت و ضعف های روحی و عملی همه ما، توصیه ما این است که در تمام حجامت ها، این افعال مبارک را انجام دهید. صدقه دادن قبل از حجامت را نیز می توان در این فهرست گنجاند.

توصیه: اگرچه بهتر است همکاران ما این ادعیه و اذکار را در مکان مناسبی مقابل دید حجامت شوندگان قرار دهند امّا شاید بد نباشد اگر این اذکار را حفظ نیستید، آنها را در برگه کوچکی چاپ کرده به هنگام حجامت بخوانید.

8- سعي كنيد درطول حجامت، از پراكندگي حواس بپرهيزيد و حتيّ المقدور، مانند هر عمل معنوي ديگري، در این زمان نيز، به خداوند تبارك و تعالي که مبدأ شفا و درمان است توجّه كنيد.

9- پس از ايجاد خراشهاي لازم ازسوي دستيارحجامت، دعاي ويژه حجامت را تلاوت كنيد:

* دعاي حجامت:

« بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‏ أَعُوذُ بِاللَّهِ الْكَرِيمِ فِي حِجَامَتِي مِنَ الْعَيْنِ فِي الدَّمِ وَ مِنْ كُلِّ سُوءٍ وَ أَعْلَالٍ وَ أَمْرَاضٍ وَ أَسْقَامٍ‏ وَ أَوْجَاعٍ وَ أَسْأَلُكَ الْعَافِيَةَ وَ الْمُعَافَاةَ وَ الشِّفَاءَ مِنْ كُلِّ دَاءٍ: به نام خداوند رحمان رحيم، درحجامت خویش، به خداوند كريم پناه مي برم از انحراف درخون و از تمام بدي ها، بیماری ها، ناخوشی ها، دردها و مـرض ها؛ و عـافيت و دور شدن مريضي ها و شفاي تمام بيماري ها را از تو{ای خداوند کریم} درخواست مي كنم.»

(منسوب به على بن موسى، امام هشتم عليه السلام، الفقه المنسوب إلى الإمام الرضا عليه السلام - مشهد، چاپ: اول، 1406 ق. ص 394)

* دعای خلاصه تر برای حجامت به نقل از امام صادق علیه السّلام:

« بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‏ أَعُوذُ بِاللَّهِ الْكَرِيمِ فِي حِجَامَتِي هَذِهِ مِنَ الْعَيْنِ فِي الدَّمِ وَ مِنْ كُلِّ سُوءٍ: به نام خداوند رحمان رحيم، درحجامت خویش، به خداوند كريم پناه مي برم از انحراف درخون و از تمام بدي ها.»

(ابن بابويه، محمد بن على، معاني الأخبار - قم، چاپ: اول، 1403 ق. ص 172)

سپس حضرتشان علیه السّلام، در تفسیر «مِنْ كُلِّ سُوءٍ: از تمام بدي ها» توضیح می دهند:

* « إِذَا قُلْتَ هَذَا فَقَدْ جَمَعْتَ الْأَشْيَاءَ كُلَّهَا: این را که گفتی همه چیز را یک جا جمع کرده ای؛

إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ- وَ لَوْ كُنْتُ أَعْلَمُ الْغَيْبَ لَاسْتَكْثَرْتُ مِنَ الْخَيْرِ وَ ما مَسَّنِيَ السُّوءُ(الأعراف: 188) يَعْنِي الْفَقْرَ: همانا خداوند متعال می فرماید: وَ لَوْ كُنْتُ أَعْلَمُ الْغَيْبَ لَاسْتَكْثَرْتُ مِنَ الْخَيْرِ وَ ما مَسَّنِيَ السُّوءُ؛{در اینجا، سوء} یعنی فقر؛

وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ- كَذلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَ الْفَحْشاءَ(يوسف: 24)يَعْنِي أَنْ يَدْخُلَ فِي ‏الزِّنَا: و خدای عزّوجلّ می فرماید: كَذلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَ الْفَحْشاءَ؛{در اینجا، سوء} یعنی مرتکب زنا شدن؛

وَ قَالَ لِمُوسَى ع‏ أَدْخِلْ يَدَكَ فِي جَيْبِكَ تَخْرُجْ بَيْضاءَ مِنْ غَيْرِ سُوءٍ(النمل: 12) قَالَ مِنْ غَيْرِ بَرَصٍ: و به موسی علیه السّلام می گوید: أَدْخِلْ يَدَكَ فِي جَيْبِكَ تَخْرُجْ بَيْضاءَ مِنْ غَيْرِ سُوءٍ؛{در اینجا، من غیر سوء} یعنی بدون پیسی(در منبع دیگری آمده: بدون مرض)»

در واقع، حضرت اصدق الصّادقین علیه السّلام می فرمایند که وقتی در ابتدای حجامت از تمام بدی ها به خدا پناه می بریم، از گرفتاری های اقتصادی، اخلاقی و جسمی به او پناه برده ایم و این می تواند تاکیدی دوباره بر تاثیر جامع حجامت بر تمام جوانب زندگی باشد.

شاید ساده ترین توجیه برای این سخن آن امام همام علیه السّلام، این باشد که حجامت با بالا بردن سطح سلامتی جسمی و روحی، زمینه را برای تلاش مثبت اقتصادی و پرهیز از شوائب اخلاقی و شرور نفسانی فراهم می آورد. والله العالم.

زمان خواندن دعای حجامت: طبق گفته امام صادق علیه السّلام در حدیث فوق، دعای حجامت باید زمانی خوانده شود که بعد از ایجاد خراش ها، خون جاری شده است:

* « إِذَا أَرَدْتَ الْحِجَامَةَ وَ خَرَجَ الدَّمُ مِنْ مَحَاجِمِكَ‏ فَقُلْ قَبْلَ أَنْ تَفْرُغَ وَ الدَّمُ يَسِيلُ...: وقتی خواستی حجامت کنی و خون از محل حجامت خارج شد؛  قبل از اتمام کار و تا خون جاری است بگو: ...»

(همان منبع)

نکته: در مورد این دعا، مؤسّسه تحقیقات حجامت ایران، خشت کجی را بنیان نهاده که متاسفانه هنوز هم بالا می رود و آن هم انتشار متن نادرستی از این دعاست که در آن «أَعـلالٍ و أسـقام و أوْجـاع و أمْـراض» به صورت «الأَعـلالٍ و الأسـقام و الأوْجـاع و الأمْـراض» آمده است. متاسفانه تذکرات بنده به برخی از صاحب نظران نیز تا کنون باعث نشده است که این غلط اصلاح شود. امّا تاکید حضرات معصومین علیهم السّلام بر این است که عین ادعیه ماثور بدون کمترین دخل و تصرّفی خوانده شود؛ برای مثال به این روایت شریف که در تبیین دعای معظّم غریق است دقّت کنید:

* امام صادق علیه السّلام فرمودند:« ‏ سَتُصِيبُكُمْ شُبْهَةٌ فَتَبْقَوْنَ بِلَا عَلَمٍ يُرَى وَ لَا إِمَامٍ هُدًى وَ لَا يَنْجُو مِنْهَا إِلَّا مَنْ دَعَا بِدُعَاءِ الْغَرِيقِ... يَا اللَّهُ يَا رَحْمَانُ يَا رَحِيمُ يَا مُقَلِّبَ‏ الْقُلُوبِ ثَبِّتْ قَلْبِي عَلَى دِينِكَ: به شما فتنه ای خواهد رسید که بدون پرچمی که دیده شود و بدون امام هدایت خواهید ماند و از آن کسی نجات نمی یابد مگر آن که دعای غریق را بخواند: ‏يَا اللَّهُ يَا رَحْمَانُ يَا رَحِيمُ يَا مُقَلِّبَ‏ الْقُلُوبِ ثَبِّتْ قَلْبِي عَلَى دِينِكَ.»

{راوی می گوید} من گفتم:«يَا اللَّهُ يَا رَحْمَانُ يَا رَحِيمُ يَا مُقَلِّبَ‏ الْقُلُوبِ وَ الْأَبْصَارِ ثَبِّتْ قَلْبِي عَلَى دِينِكَ»

امام علیه السّلام فرمودند:« إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ مُقَلِّبُ‏ الْقُلُوبِ وَ الْأَبْصَارِ وَ لَكِنْ قُلْ كَمَا أَقُولُ لَكَ يَا مُقَلِّبَ‏ الْقُلُوبِ ثَبِّتْ قَلْبِي عَلَى دِينِكَ: خدای عزّوجل، مقلب القلوب و الابصار است ولی تو همان جور بگو که من می گویم: يَا مُقَلِّبَ‏ الْقُلُوبِ ثَبِّتْ قَلْبِي عَلَى دِينِكَ.»

(ابن بابويه، محمد بن على، كمال الدين و تمام النعمة - تهران، چاپ: دوم، 1395ق.؛ ص 352)

بنابراین به همکاران توصیه می کنیم که روایت صحیح را در اختیار مراجعین محترم قرار دهند.

10 -  به توصيه حضرات معصومين(عليهم السّلام)، و براي پيشگيري ازبرخي بيماري های چشم، از حجّام بخواهید تا اوّلين خوني كه ازمحلّ حجامت خارج مي شود را در مقابل شما بگیرد تا به آن نگاه كنيد:

* امام باقر علیه السّلام فرموده اند:« مَنِ احْتَجَمَ فَنَظَرَ إِلَى أَوَّلِ مِحْجَمَةِ دَمِهِ أَمِنَ مِنَ الرَّمَدِ إِلَى الْحِجَامَةِ الْأُخْرَى: هر کس به اولین خون حجامتش نگاه کند، تا حجامت بعدی دچار چشم درد نخواهد شد.»

 (ابنا بسطام، عبد الله و حسين، طبّ الأئمة عليهم السلام - قم، چاپ: دوم، 1411 ق.، ص 58)

نکته: رمد به معنای تراخم، تاری دید و ضعف بینایی هم ترجمه شده است.

تذکّر: کسانی که با دیدن خون ممکن است دچار غشوه شوند از این دستور معاف هستند.

تذکّری دیگر: مقدار خوني كه از محلّ حجامت خارج مي شود؛ بسته به مزاج و وضعيت جسماني حجامت شونده، فصل و حتّي روز حجامت، متفاوت است و كم يا زياد بودن آن تأثير چنداني بر روند درماني بيمار نمي گذارد. تعداد دفعات خونگيري هم در هر فرد متفاوت است و به طور متوسط 6- 5 بار است. خونگيري معمولاً بايد تا قطع خود به خود خونريزي يا روشن شدن رنگ خون ادامه پيدا كند.

بنابراین اگر در اتاق حجامت اشخاص دیگری نیز مشغول حجامت هستند؛ خود را با آنها مقایسه نکنید و کم و زیاد بودن میزان خون خروجی خود را ملاک خوب یا بد بودن حجامت قرار ندهید.

ج- تمهیدات پس از حجامت

بسیاری از ما فکر می کنیم که با اتمام حجامت، کار تمام شده است امّا واقعیت این است که پس از حجامت، تازه اتّفاقات اصلی منجر به نتایج بهداشتی و درمانی، در بدن شروع می شود. تازه در این زمان است که بدن به مدیریت انبوهی از تکالیفی می پردازد که از سوی حجامت بر او بار شده است. بنابراین بدیهی است که پس از حجامت، بدن به فراغتی نیاز دارد تا بتواند این امور را تمشیت کند.

اگر به هر دلیل، پس از حجامت، اشتغالات سنگینی برای بدن حادث شود؛ این روند، کند یا متوقّف خواهد شد. توجیه بسیاری از تمهیدات ضروری پس از حجامت در همین نکته ساده است. مثلا اگر بعد از حجامت، غذای سنگینی بخوریم یا خود را به هیجانات روحی مثبت یا منفی، مانند عصبانیت یا زناشویی دچار کنیم دیگر نمی توانیم انتظار بروز و ظهور آثار کامل بهداشتی و درمانی مترتّب بر حجامت را داشته باشیم.

این زمان فراغت را به طور معمول، بین 12 تا 24 ساعت درنظر می گیریم.

حال به بررسی اجمالی وظایف و نکات مهمّ مربوط به فرد حجامت شونده، پس از پایان حجامت می پردازیم:

1- پس از انجام حجامت، به دليل موفّقيّت در انجام يكي ازسنن الهي، خداي تعالي را شكر كنيد.

2- گاهی در مرتبه نخست حجامت، به حسب علائم ظاهری، ممکن است انتظارات شما برآورده نشود و یا حتّی گاهی برخی از علائم بیماری ها برای مدت کوتاهی افزایش پیدا کند. در این موارد باید بدانید که قضاوت صحیح درباره نتیجه مثبت یا منفی حجامت، مساله ای تخصصی است که لازمه اش شناخت مزاج ها و بیماری ها و ... است. لذا نگران نشوید و در صورت ضرورت با پزشک خود تماس بگیرید تا شما را راهنمایی کند. تکمیل دوره های حجامت تجویزی، از ضروریات حصول نتیجه مطلوب است.

3- به هرحال یادتان باشد که حصول نتیجه نهایی و مطلوب در درمان، با انجام کامل بسته درمانی (شامل تدابیر غذایی، دارودرمانی، اعمال یداوی مثل همین حجامت و ...) حاصل می شود. لذا تا آخرین مرحله به پزشک خود اعتماد کنید و به دستوراتش عمل کنید. البته این به شرطی است که مسؤولیت خود درباره تحقیق کامل برای یافتن طبیب حاذق را به خوبی انجام داده باشید.

4- تصمیم برای ادامه یا قطع مصرف داروهای شیمیایی به عهده پزشک است ولذا بدون هماهنگی او، پس از حجامت، اقدام به قطع درمان های قبلی خود نکنید.

5- شستشوی زخم و استحمام:

متاسفانه مساله حمام رفتن یا نرفتن پس از انجام حجامت، از مواردی است که نظرات مختلف و بعضا متضادّی درباره آن ارائه می شود. ارائه این نظریات متفاوت، بیماران را نیز به دردسر می اندازد و باعث می شود که پس از حجامت، برای شستشوی خود، اقدام نکنند.

ریشه این اشتباهات یک نکته ساده است و آن هم عدم توجّه به تفاوت معنایی واژه «استحمام» در احادیث اهل بیت علیهم السّلام و نیز کتب طبّ سنّتی قدیم با کاربرد امروزی آن.

وقتی در منابع روایی یا طبّ سنّتی از استحمام پس از حجامت منع می شود، منظور همان حمّام رفتن طولانی و با آداب خاصّ آن دوران است که یکی از استفراغات طبّی بسیار مهم  است و مثل حجامت موجب دفع مواد زائد زیادی(از راه پوست) می شود. حمّام کردن به این شیوه ماند حجامت، توان زیادی از بدن می گیرد و طبق یک اصل علمی ساده، استفراغات سنگین نباید به فاصله کمی از هم انجام شوند چراکه علاوه بر کاهش تاثیرات مثبت هریک، تحلیل و ناتوانی قوای بدنی را نیز در پی دارند.

آن چه که امروزه ما به عنوان استحمام می شناسیم، مناسبتی با این حمّام طبّی ندارد و شاید بتوان آن را معادل غسل کردن(البته به معنای لغوی آن یعنی شستشوی ساده و دوش گرفتن نه در معنای فقهی اش) دانست.

با این دید جدید، نگاهی متفاوت به این موضوع می اندازیم:

* «وَ لَا تَدْخُلْ يَوْمَكَ ذَاكَ الْحَمَّامَ فَإِنَّهُ يُورِثُ الدَّاءَ وَ اصْبُبْ عَلَى رَأْسِكَ وَ جَسَدِكَ الْمَاءَ الْحَارَّ وَ لَا تَغْفُلْ ذَلِكَ مِنْ سَاعَتِكَ‏ وَ إِيَّاكَ وَ الْحَمَّامَ إِذَا احْتَجَمْتَ فَإِنَّ الْحُمَّى الدَّائِمَةَ تَكُونُ مِنْهُ فَإِذَا اغْتَسَلْتَ مِنَ الْحِجَامَةِ: در روزى كه حجامت مي كنى حمام مرو كه بیماری را به دنبال دارد؛ اما در همان ساعت از ریختن آب گرم بر سر و بدنت غفلت مکن. بعد از حجامت از حمام ‏برحذر باش كه باعث تب دائم مى‏شود. چون خود را بعد از حجامت شستشو دادى...»

(على بن موسى، امام هشتم عليه السلام، طبّ الإمام الرضا عليه السلام (الرسالة الذهبية) - ايران ؛ قم، چاپ: اول، 1402ق. ص 59)

همان طور که از این فراز از رساله ذهبیه برمی آید:

- منع استحمام و ضرورت شستشوی بدن و محلّ حجامت با هم ذکر شده است و این تاکید مجدّد بر تفاوت حمام کردن و دوش گرفتن است.

- منع استحمام به دلیل ایجاد بیماری و تب دائم است. عدّه ای با برداشت شخصی، تب دائم را به عفونت محلّ حجامت تعبیر کرده اند که چندان قرین به صحّت به نظر نمی رسد چراکه با توجّه به آن چه در مقاله پیشین گفتیم، عفونت محلّ حجامت مساله ای نادر است.

- در این فراز تاکید شده که « در روزى كه حجامت مي كنى حمام مرو». به عبارت دیگر شما چه در ابتدای روز حجامت کنید و چه در انتهای آن، صبح فردا می توانید حمّام بروید. از این عبارت شاید بتوان برداشت کرد که حدّاقل فاصله بین حجامت و استحمام باید حدود 12 ساعت باشد اگرچه افزایش این زمان تا 24 ساعت می تواند به احتیاط نزدیک تر باشد.

- سونا رفتن نیز حکمی مشابه حمّام سنگین دارد و فاصله حدّاقل دوازده ساعتی تا حجامت را باید در مورد آن هم رعایت کرد.

- این که گفته می شود که« موضع حجامت را فقط با آب خالی بشوئيد و ليف و صابون نزنيد.» دلیل علمی ندارد و فقط می تواند به عنوان احتیاطی برای جلوگیری از خونریزی باشد. شاید بهتر باشد که بر ملایمت شستشوی موضع حجامت تاکید کنیم تا اصرار به عدم استفاده از لیف و صابون.

- چنان که در این فراز آمده است بد نیست که در یک ساعت اوّل بعد از حجامت، یک دوش سبک با آب گرم گرفته شود.

- امّا در برخی منابع، این جمله ها به این صورت آمده است:

* «و اصبب على رأسك و جسدك الماء الحارّ، (و لا تفعل ذلك من ساعتك): و آب گرم بر سر و بدنت بريز (البته نه در همان ساعت اول حجامت).» 

(على بن موسى(عليه السلام)، امام هشتم - مترجم، دريايى، محمد، نامه زرين سلامت (ترجمه الرسالة الذهبية)، 1جلد، آستان قدس رضوى، بنياد پژوهشهاى اسلامى - مشهد مقدس، چاپ: اول، 1389 ه.ش. ص 88)

اگر این نسخه از رساله ذهبیه را بپذیریم، آن وقت باید در یک ساعت اوّل پس از حجامت از دوش گرفتن خودداری کنیم.

جمع بندی و نتیجه گیری:

با لحاظ کردن هر دو نسخه رساله ذهبیه می توان گفت:

- شستشوی محلّ حجامت و دوش گرفتن سبک، یک ساعت پس از حجامت منعی ندارد. البته این به معنای جواز شستشو می باشد و نه ضرورت آن ولذا اگر کسی احتیاطا این کار را به تاخیر بیندازد اشکالی ندارد. حمّام سنگین و سونا هم حدّاقل تا 12 ساعت پس از حجامت باید به تاخیر انداخته شود.

6- به دلایل ذکر شده در ابتدای این بحث، حدّاقل تا 12 ساعت(و ترجیحا تا 24 ساعت) بعد از حجامت سراغ این کارها نروید:

حمّام سنگین و سونا(چنان که توضیحات آن گذشت)؛ ورزش یا هرگونه کار سنگین؛ حرکات نفسانی شدید مانند خشم، هیجانات عصبی یا استرس های روحی شدید؛ زناشویی یا هرگونه دفع شهوت دیگر؛ كشيدن سيگار، قلیان، سایر دخانیات یا موادّ افیونی:

* «وَ إِيَّاكَ وَ كَثْرَةَ الْحَرَكَةِ وَ الْغَضَبِ وَ مُجَامَعَةَ النِّسَاءِ يَوْمَكَ ذَاكَ‏: در روز حجامت از تحرّک زیاد، غضب و زناشویی بپرهیز.» 

(على بن موسى، امام هشتم عليه السلام، طبّ الإمام الرضا عليه السلام (الرسالة الذهبية) - ايران ؛ قم، چاپ: اول، 1402ق. ص 62)

- بهتر است کمی بعد از حجامت استراحت کنید اما  تا چند ساعت نخوابید چراکه خواب، باعث کاهش تمرکز قوّه مدبّره بر جسم می شود و این ممکن است اتّفاقات بعد از حجامت را دچار اختلال کند.

7- تدابیر غذایی پس از حجامت:

- در غذاخوردن بعد از حجامت عجله نکنید. اگر ضعف، سرگیجه یا افت فشار ندارید تا یک ساعت پس از حجامت چیزی نخورید:

* [نكته‏]: و بعد الفراغ، چون يك ساعت كامل بگذرد غذا تناول فرمايند.

(عقيلى علوى شيرازى، سيد محمد حسين بن محمد هادى، خلاصة الحكمة (عقيلى)، 3جلد، اسماعيليان - قم، چاپ: اول، 1385 ه.ش.، ج‏2 ؛ ص457)

در صورت وجود مشکل، قرار دادن کمی عسل در دهان تا خودش کم کم آب شود یا نوشیدن شربت عسل کفایت می کند و نیازی به غذا خوردن نیست.

- پرخوری و یا خوردن غذاهای سنگین، چرب و دیرهضم، حدّاقل تا 12 ساعت(و ترجیحا تا 24 ساعت) اوّل بعد از حجامت به تاخیر انداخته شود. در چند روز اوّل بعد از حجامت، اولویت با مصرف آش ها، شورباها و سوپ های مقوّی امّا سهل الهضم و سبک است.

- برای جبران خون از دست رفته در حجامت، اصراری بر مصرف امعاء و احشاء حیوانات(جگر، قلوه و ...) و غذاهای سنگین دیگر نداشته باشید چراکه اوّلا اکثر حجامت شوندگان، با انجام حجامت، تنها، اضافه بار خود را بر زمین نهاده به تعادل رسیده اند و با مصرف این گونه خوراکی ها، دوباره به وضعیت نامطلوب قبل از حجامت برمی گردند و در ثانی عدّه کمی هم که پس از حجامت نیاز به تقویت دارند بهتر است از خوراکی هایی مانند شربت عسل، آب انار شیرین شده با عسل، خرما، مویز، گوشت کباب کرده پرندگان کوچک و ... استفاده کنند.

- خوردن انار، پس از حجامت هم توصیه می شود:

* در کتاب مكارم الأخلاق‏ به نقل از زيد شحّام آمده که:« نزد امام صادق عليه السلام بودم كه حجامتگرى را طلبيد. پس به او فرمود: «ابزارهاى حجامت خود را بشوى و بياويز». آن‏گاه، انارى طلبيد و خورد. چون حجامت را به پايان برد، انار ديگرى طلبيد و خورد و فرمود: « هذا يُطفِئُ المِرارَ: اين، تلخه را فرو مى‏ نشانَد».

(مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوار (ط - بيروت) - بيروت، چاپ: دوم، 1403 ق. ج 59، ص123)

* «وَ مُصَّ مِنَ الرُّمَّانِ الْإِمْلِيسِيِ‏ فَإِنَّهُ يُقَوِّي النَّفْسَ وَ يُحْيِي الدَّمَ: آب انار ملس را با مکیدن بخور که نفس را تقويت و خون را زنده می کند.» 

(على بن موسى، امام هشتم عليه السلام، طبّ الإمام الرضا عليه السلام (الرسالة الذهبية) - ايران ؛ قم، چاپ: اول، 1402ق. ص 61)

نکته: انار املیسی، معانی مختلفی می تواند داشته باشد: انار ملس(ترش و شیرین)؛ انار دشتی و انار شیرین بی دانه. امّا با توجّه به حدیث ذیل، شاید انار شیرین، تعبیر مناسب تری باشد:

* امام حسن عسکری علیه السّلام می فرمایند:«كُلِ الرُّمَّانَ بَعْدَ الْحِجَامَةِ رُمَّاناً حُلْواً فَإِنَّهُ يُسَكِّنُ الدَّمَ وَ يُصَفِّي الدَّمَ فِي الْجَوْفِ: پس از حجامت انار شیرین بخور که خون را فرو می نشاند و آن را در درون بدن، تصفیه می کند.»

(مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوار (ط - بيروت) - بيروت، چاپ: دوم، 1403 ق. ج 59، ص123)

- خوردن قند یا شکر:

* روايت شده كه حضرت صادق (علیه السّلام) حجامت كرد و به كنيز خود فرمود: قند بياور و سپس فرمودند: «إِنَّ السُّكَّرَ بَعْدَ الْحِجَامَةِ يَرُدُّ الدَّمَ الطَّرِيَ‏ وَ يَزِيدُ فِي الْقُوَّةِ: قند پس از حجامت، فشار خون را بر طرف مي كند و به نيروى بدن مى ‏افزايد.» 

(مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوار (ط - بيروت) - بيروت، چاپ: دوم، 1403 ق. ج 59، ص124)

اظهارنظر در مورد این که کلمه سکّر دقیقا معنای قند می دهد یا شکر و این که مصرف خام آن منظور است یا خوردن به صورت شربت را به عهده اهل فن واگذار می کنیم. امّا توصیه ما این است که اگر قصد مصرف شکر را داشتید، ترجیحا از شکر سرخ استفاده کنید.

- تا 40 دقیقه بعد از حجامت،  نمک، غذای شور، گوشتها و ماهی نمك سود خورده نشود:

* « وَ لَا تَأْكُلَنَّ طَعَاماً مَالِحاً وَ لَا مِلْحاً بَعْدَهُ بِثُلُثَيْ سَاعَةٍ فَإِنَّهُ يَعْرِضُ مِنْهُ الْجَرَبُ‏: و تا دو-سوّم ساعت بعد از حجامت، غذاى شور و نمک نخور که تو را در معرض جرب قرار می دهد.»

(على بن موسى، امام هشتم عليه السلام، طبّ الإمام الرضا عليه السلام (الرسالة الذهبية) - ايران ؛ قم، چاپ: اول، 1402ق. ص 61)

* «وَ أَكْلُ الْمُلُوحَةِ وَ اللُّحْمَانِ الْمَمْلُوحَةِ وَ أَكْلُ السَّمَكِ الْمَمْلُوحِ بَعْدَ الْحِجَامَةِ وَ الْفَصْدِ لِلْعُرُوقِ يُوَلِّدَانِ الْبَهَقَ وَ الْجَرَبَ‏: و خوردن غذاهاى شور، گوشتها و ماهی نمك سود، بعد از حجامت و فصد موجب بهق و جرب مي گردد.»

(على بن موسى، امام هشتم عليه السلام، طبّ الإمام الرضا عليه السلام (الرسالة الذهبية) - ايران ؛ قم، چاپ: اول، 1402ق. ص 64)

تذکّر مهم: در رساله ذهبیه امام رضا علیه السّلام، تدابیر غذایی و دارویی مفصّل دیگری برای دوران بعد از حجامت ذکر شده است که به دلایل ذیل از ذکر آنها خودداری می کنیم:

- برخی موارد(مثل توصیه به مصرف تریاق فاروق)، مورد مناقشه جدّی صاحب نظران است و در صحّت انتساب این فقرات به امام رضا علیه السّلام تردید وجود دارد.

- بسیاری از این توصیه ها، تخصّصی است و باید نحوه صحیح انجام آنها برای هر بیمار به صورت جداگانه توسّط پزشک مشخّص شود.

- بسیاری از این داروها یا غذاها در این روزگار، برای مردم و حتّی طبیبان ناآشنا و غریبه هستند و حتّی در مورد ترجمه دقیق بعضی اسامی خاص، اختلاف نظرهایی وجود دارد.

لذا و چنان که در سطور فوق گذشت، به توصیه های عمومی تر و عملی تر اکتفا کردیم.

- برخی از صاحب نظران تاکید کرده اند که در روز انجام حجامت(یا تا 12 ساعت پس از آن)، از مصرف ترشی و غذاهای ترش، لبنیات و ماهی هم پرهیز شود. البته در برخی احادیث توصیه به خوردن ماهی بعد از حجامت شده است که توصیه ای عمومی نیست و مربوط به شخص خاص با بیماری خاص بوده است.

- بعد از حجامت، خوردن تخم مرغ به ویژه در افراد سردمزاج ممنوع است:

* «و پس از حجامت تخم‏ مرغ‏ ... نبايد خورد كه تخم‏ مرغ محدث لقوه شود.»

(احمد، شمس الدين، خزائن الملوك، 2جلد، دانشگاه علوم پزشكى ايران - تهران، چاپ: اول، 1387 ه.ش.، ج‏1 ؛ ص329)

 8- براي باقي نماندن جاي زخم حجامت روي بدنتان و  تا بهبودي كامل می توانید روزي چند بار، مقدار اندكي عسل یا ژل تازه آلوئه ورا روي زخمها بماليد.

9- درصورت دردناك بودن محلّ حجامت، 5 تا 6  بار و هر بار به مدّت يك دقيقه – يا درحدّ تحمّل- روي موضع حجامت، كيسه يخ بگذاريد.

10- كبـودي، تورّم و اندكي خـارش در محلّ حـجـامـت، طبيعي است و پس ازگذشت چند روز، خود به خود، مرتفع مي شود. در صورت شدّت خارش، با پزشک معالج خود تماس بگیرید.

11- ایجاد تعدادي تاول درموضع حجامت، غيرعادّي نيست وكم كم بهبود مي يابند؛ درصورت تمايل، مي توانيد به ملايمت تاولها را تخليه نماييد.

12- گاهي پس از انجام حجامت، ناراحتي هاي جزئي مثل ضعف، سردرد، سرگيجه، گرفتگي هاي خفيف عضلاني و طپش قلب بروز مي كند كه اغلب، پس از يكي دو روز برطرف مي شوند. خوردن عسل یا شربت عسل، خرما و غذاهاي شيرين در رفع اين عوارض مؤثّرند. درصورت شدّت اين حالات، با پزشك خود تماس بگيريد؛ اين مشكلات، معمولا در نوبت های بعدی حجامت تخفيف مي يابند.

13- بنابر فتواي بسياري از مراجع عظام تقليد، خون موضع حجامت، مَعفُوّ (قابل گذشت) است و فرد حجامت شونده مي تواند با تطهير اطراف موضع، بدون نياز به شستشوي محلّ حجامت، نماز خود را اقامه نمايد.

14- تا مدّت کوتاهی پس از پایان حجامت، امکان افت فشار، ضعف و سرگیجه وجود دارد. لذا بهتر است تا 30 دقیقه پس از حجامت از رانندگی یا سایر کارهای نیازمند دقّت و توجّه زیاد بپرهیزید و درصورت امکان، در این مدّت در مطب پزشک حضور داشته باشید.

نکته: تفکر غلط رایج این است که انجام حجامت سبب نوعی عادت و اعتیاد به حجامت می شود که اگر مرتب انجام نشود، فرد احساس ناراحتی خواهد نمود! وقعیت این نیست و علت احساس نیاز افراد به حجامت به دلیل غلیظ شدن خون و طبیعت بدن آنهاست.